ਹਰਬਖਸ਼ ਮਕਸੂਦਪੁਰੀ ਨਾਲ ਆਖ਼ਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ – ਦਲਵੀਰ ਕੌਰ [ ਭਾਗ ਦੂਜਾ]

1. ਇਸ਼ਕ, ਹੱਕ ਤੇ ਮਿਜ਼ਾਜ ਅਰਬੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਹਨ। ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਸਮਾਨ ਅਰਥੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦ ਪਿਆਰ, ਪ੍ਰੇਮ, ਲਗਨ, ਖਿੱਚ, ਚਾਹਤ, ਤੇਹ ਆਦਿ ਹਨ।
2. ਹੱਕ਼ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸੱਚ ਜਾਂ ਸਤਿ ਦਾ ਸਮਾਨ ਅਰਥੀ ਹੈ। ਹੱਕ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਰਮਾਰਥਿਕ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਵਰਤਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੇ ਸੱਚ ਜਾਂ ਸਤਿ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਹੈ। ‘ਆਦਿ ਸਚੁ ਜੁਗਾਦਿ ਸੱਚੁ ਹੈਭੀ ਸੱਚੁ ਨਾਨਕ ਹੋਸੀ ਵੀ ਸੱਚੁ’ ਵਿਚ ਸੱਚ ਦੇ ਉਹੀ ਅਰਥ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸ਼ਬਦ ਹੱਕ਼ ਦੇ ਹਨ: ਅਰਥਾਤ ਸਦੀਵੀ ਸੱਚ। ਹੱਕ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ ਹਕੀਕੀ, ਜਿਹਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ-ਜੋ ਅਸਲ ਵਿਚ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਹਕੀਕੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਦੀਵੀ ਸੱਚ ਨਾਲ ਪਿਆਰ।
3. ਮਿਜ਼ਾਜ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਸਮਾਨ ਅਰਥੀ ਸ਼ਬਦ ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾ, ਸਰੀਰਕ ਖਿੱਚ, ਮਨੁੱਖੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਆਦਿ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਮਜਾਜ਼ੀ ਮਿਜ਼ਾਜ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਇਹਦੇ ਸਮਾਨ ਅਰਥੀ ਸ਼ਬਦ: ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾ ਵਾਲਾ, ਸਰੀਰਕ ਜਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ਼ਕ ਮਜਾਜ਼ੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਨਾਸ਼ਮਾਨ ਦੁਨਿਆਵੀ ਵਸਤਾਂ ਜਾਂ ਸਰੀਰਾਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ।
4. ਮੇਰੇ ਲਈ ਸਦੀਵੀ ਸੱਚ ਅਨਾਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਸਦੀਵੀ ਨੇਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਇਮ ਹੈ ਤੇ ਚਲਦੀ ਹੈ। ਉਸੇ ਨੇਮ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਜੰਤੂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ, ਜਿਉਂਦੇ ਤੇ ਅੰਤ ਇਸੇ ਵਿਚ ਸਮਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪੰਜ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਇਸੇ ਨੇਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਨਰ ਨਾਰੀ ਇਸੇ ਨੇਮ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹਨ ਤੇ ਇਸੇ ਨੇਮ ਵਿਚ ਵਧੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਵਲ ਖਿੱਚੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਖਿੱਚ(ਕਾਮ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ) ਦੇ ਬੱਝੇ ਆਪਣੀ ਨਸਲ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਸਾਡੇ ਭਾਰਤੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕਾਮ ਨੂੰ ਦੇਵਤਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ਼ਕ ਮਿਜ਼ਾਜ ਵੀ ਇਸ਼ਕ ਹਕੀਕੀ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਤੋਅ ਹੈ। ਮਿਜ਼ਾਜ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਮਰਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਉਹ ਵੀ ਸਦੀਵੀ ਸੱਚ ਦੇ ਹੁਕਮ (ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਾਨੂੰਨ ) ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਚੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਜਦ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਵਲ ਖਿੱਚ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਸਦੀਵੀ ਸੱਚ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਹੀ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਦਾ ਹੈ।
ਹਾਂ ਅਸੁਭਾਵਿਕ ਬੰਦਸ਼ਾਂ ਜਦ ਕਈ ਵੇਰ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦੇ ਸੁਭਾਵਕ ਕੰਮ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਗ਼ੈਰ ਕੁਦਰਤੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਰੇ ਵਿਕਾਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਮੈਂ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਹਾਂ? ਮੈਂ ਵੀ ਤਾਂ ਉਸੇ ਸਦੀਵੀ ਸੱਚ ਦੇ ਨੇਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜੰਮਿਆ ਪਲਿਆ ਤੇ ਜੀਵਿਆਂ ਹਾਂ। ਬੰਦਾ ਜਿਸ ਚੰਗੇ ਜਾਂ ਮੰਦੇ ਸਮਾਜਕ ਤੇ ਆਰਥਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਹਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਤੁਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਤੀ ਬੰਦਸ਼ਾਂ ਭਾਵੇਂ ਜਾਇਜ਼ ਹੋਣ ਜਾਂ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਮ ਕਾਰ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਜੀਣਾ ਥੀਣਾ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਬੰਦੇ ਦਬੰਗ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਦਰਤੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਵੀ ਭੁਗਤੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਦੀ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਿਆ। ਉਂਝ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਸਭ ਕੁਝ ਉਹੀ ਵਾਪਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਹਰ ਬੰਦੇ ਅੰਦਰ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ।
ਮੈਂ ਇਸ਼ਕ ਹਕੀਕੀ ਜਾਂ ਇਸ਼ਕ ਮਜਾਜ਼ੀ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਪਿਆ। ਜਿਹੜੀ ਵਸਤ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸੰਭਵ ਨਾ ਦਿਸੇ, ਬੰਦਾ ਉਸ ਦੀ ਅਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨੂੰ ਆਦਰਸ਼ਿਆ ਕੇ ਜੀਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ:-
‘ਰੋਟੀ ਮੇਰੀ ਕਾਠ ਕੀ ਲਾਵਣ ਮੇਰੀ ਭੁੱਖ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਖਾਧੀ ਚੋਪੜੀ ਘਣੇ ਸਹਣਗੇ ਦੁੱਖ’
ਥੁੜਾਂ ਮਾਰੇ ਦੁਖਿਆਰੇ ਬੰਦੇ ਹੋਰ ਕਰ ਵੀ ਕੀ ਸਕਦੇ ਹੈ? ਮੈਂ ਵੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਲੰਮੇ ਪੈਂਡੇ ਵਿਚ ਇਹੀ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਵਿਰੋਧੀ ਲਿੰਗ ਦੀ ਖਿਚ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਨਿਯਮ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਖਿਚ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਨਾ ਦੁਨੀਆ ਹੋਣੀ ਸੀ ਨਾ ਪਸੂ ਪੰਛੀ ਤੇ ਨਾ ਬਨਸਪਤੀ ।