by
ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਵਲੈਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਚਾਨਣ-ਮੁਨਾਰਾ – ਰਣਜੀਤ ਧੀਰ-ਕੁਲਵੰਤ ਢਿੱਲੋਂ- |
||||||||||
|
ਅਸੀਂ ਸਾਡੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਕੁਲਵੰਤ ਕੌਰ ਢਿੱਲੋਂ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵੱਲ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਏ ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜੀ ਬਹੁਪੱਖੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸੰਸਥਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਰਣਜੀਤ ਧੀਰ ਜੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਛਾਪਣ ਦਾ ਅਨੰਦ ਲੈ ਰਹੇ ਹਾਂ। ***** ਪੇਸ਼ ਹੈ ਰਣਜੀਤ ਧੀਰ ਨਾਲ ਇਕ ਮੁਲਾਕਾਤ  ਰਣਜੀਤ ਧੀਰ ਵਲੈਤ ਰਹਿੰਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਕੁ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਆਸੀ ਕੱਦ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਗਮ ਕਰਾਉਣ ਕਰਕੇ ਵੀ ਆਪ ਦੇ ਇਸ ਕਾਰਜ ਦੀ ਅੱਜ ਤੀਕ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਅਤੇ ਚਰਚਾ ਹੈ। ਬਰਤਾਨੀਆ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਆਪ ਨੇ ਮੇਅਰ ਅਤੇ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਅਦਾਲਤੀ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਅਹੁਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਲੀਡਰ ਵੀ ਰਹੇ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਮਲਕਾ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਈ ਇਨਾਮਾਂ ਸਨਮਾਨਾਂ ਜਿਵੇਂ (OBE – Order of the British Empire ) ਅਤੇ ਲੰਡਨ ਦੀ ਈਲਿੰਗ ਕੌਂਸਲ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋ ਵੱਡੇ ਸਨਮਾਨ (Honourable Freeman of the Borough) ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਪਿਛੋਕੜ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸੋ, ਤੁਹਾਡਾ ਕਿਹੜਾ ਪਿੰਡ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ? ਮੈ ਵੀ ਇਹੋ ਸੁਣਿਆ ਸੀ ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦੇ ਵਧੀਆਂ ਅਹੁਦੇ ‘ਤੇ ਸੀ, ਫੇਰ ਵਲੈਤ ਆਉਣ ਦਾ ਸਬੱਬ ਕਿਵੇਂ ਬਣਿਆ ?  ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਨ ਸਾਹਿਤ ਨੇ ਮੇਰੀ ਜੀਵਨ ਸੋਚ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਕੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਪੜਾਅ ਉੱਤੇ ਲਿਆ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮੋਗੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਮੈ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਸਭ ਪੜ੍ਹ ਲਈਆਂ ਸਨ ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਂ ਇਕਨਾਮਿਕਸ ਅਤੇ ਪੁਲਿਟੀਕਲ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਰੁਚੀ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨੇ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਸੋਚ ਨੂੰ ਹਲੂਣ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਘਟਨਾ 1964 ਦੀ ਹੈ ਮੇਰਾ ਪੁਰਾਣਾ ਦੋਸਤ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਮਗਰੋਂ ਵਲੈਤੋਂ ਭਾਰਤ ਗੇੜਾ ਮਾਰਨ ਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਮੁਕਤਸਰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ। ਮੋਗੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਡੀ ਢਾਣੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖਪੀ ਮੁੰਡਾ ਸੀ ਤੇ ਫ਼ੇਲ੍ਹ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਕੋਲ ਵਲੈਤ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਵੇਖੋ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਲਤ ਕਿੰਨੇ ਬਦਲ ਗਏ ਕਿ ਮੈਂ ਮੁਕਤਸਰ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਲਵਿੰਦਰ ਵਲੈਤੀ ਅਮੀਰੀ ਦਾ ਲੱਦਿਆ ਨਵੀਂ ਕਾਰ ਲੈ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ। ਰੰਗ ਅੱਗੇ ਨਾਲੋਂ ਨਿੱਖਰਿਆਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਵਲੈਤੀ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਫਬਿਆ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਉਹਦੀ ਅਮੀਰੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਚਮਤਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ।  ਮੈ ਉਹਨੂੰ ਪੁੱਛਦਾ ਕਿ ਵਲੈਤ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀ ਕਰਦੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਗੱਲ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ। ਫੇਰ ਅਚਾਨਕ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ, ਜੀਤਿਆ, ਤੇਰੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਕਿੰਨੀ ਐ! ਮੈ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦਾ, ਲੈ ਐਨੀ ਤਾਂ ਤੂੰ ਵਧੀਆਂ ਖਾ ਪੀ ਕੇ ਹਰ ਹਫ਼ਤੇ ਬਚਾਅ ਲਿਆ ਕਰੇਂਗਾ। ਇਹ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਸਮਝੋ ਤੀਰ ਵਾਂਗ ਖੁੱਭ ਗਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਚਲਾ ਗਿਆ ਪਰ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਖਲਬਲੀ ਮੱਚ ਗਈ। ਇਹ ਘਟਨਾ 1965 ਦੀ ਹੈ ਜਦ ਮੈ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਲੁਧਿਆਣੇ ਗਿਆ ਉੱਥੇ ਸ਼ਾਇਦ ਘੰਟਾ ਘਰ ਕੋਲ ਮੇਰਾ ਮੋਗੇ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜਮਾਤੀ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਜਿਹੜਾ ਬੀ. ਏ. ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਟਰੈਵਲ ਏਜੰਟ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਐਂਡ ਸੰਨਜ਼ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਮੈਨੇਜਰ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਹਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਯਾਰ, ਹਾਲ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ, ਓਏ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦੀਆਂ ਮੌਜਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈਂ, ਕੀ ਹੋਇਆ ਤੈਨੂੰ? ਜੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਚਲੇ ਜਾ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਮੈਂ ਜਾ ਸਕਦਾ? ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ, ਤੂੰ ਹੁਣੇ ਫਾਰਮ ਭਰ ਦੇ 28 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤੇਰਾ ਵਰਕ ਵਾਊਚਰ ਆ ਜਾਣਾ ਮੈਂ ਫਾਰਮ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਹੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਵਾਊਚਰ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕਲੇਸ਼ ਪੈ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਮਨ ਵਿੱਚ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਤੇ 1966 ਦੀ ਕ੍ਰਿਸਮਿਸ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਮੈਂ ਲੰਡਨ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਪੰਜਾਹ ਸੱਠ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਵਲੈਤ ਚੋਂ ਬਹੁਤ ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੁਹਾਡਾ ਤਜਰਬਾ ਕਿਵੇਂ ਰਿਹਾ ? ਕੀ ਕਦੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵਲੈਤ ਆਉਣ ਦਾ ਪਛਤਾਵਾ ਹੋਇਆ ?  ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਧੀਆਂ ਤੋ ਵਧੀਆਂ ਨੌਕਰੀ ਪੋਸਟਮੈਨ ਡਾਕੀਏ ਜਾਂ ਬੱਸ ਕੰਡਕਟਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਡਿੱਗਰੀਆਂ ਪੜ੍ਹਾਈਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਵੁੱਕਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ। ਮੇਰੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਨਾ ਪਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਾ ਆਵੇ ਕਿ ਮੈਂ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ ਦਾ ਪੱਕਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਗਿਆ? ਵਲੈਤ ਆ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਬਾਕਸ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਪਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗੇ ਮੈਂ ਲੱਖ ਤੋ ਕੱਖ ਦਾ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਪਿੱਛੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਰਾਮ ਗੋਪਾਲ ਵਾਜਪਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ। ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਕਿੱਲਤ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਤੂੰ ਮੁੜ ਆ, ਤੇਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹਾਲੇ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਨਿਯੁਕਤੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਤੈਨੂੰ ਵਾਪਸ ਤੇਰੀ ਨੌਕਰੀ ਤੇ ਰੱਖ ਲਵਾਂਗਾ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇੱਥੇ ਰੈਡਿੰਗ ਸ਼ਹਿਰ ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਆਇਆ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਬਹੁਤੇ ਬੰਦੇ ਮੋਗੇ ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ। ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਮੋਗੇ ਨਾਲ ਬੁੱਕਣਵਾਲੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਦੋ ਸੋ ਪੌਂਡ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਇਆ ਕਹਿੰਦਾ “ਬਾਈ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਤੈਥੋਂ ਫ਼ੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਤੂੰ ਕਰਨਾ ਜੇ ਤੂੰ ਮੁੜਨਾ ਤਾਂ ਆ ਦੋ ਸੌ ਪੌਂਡ ਤੇਰੇ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਆ।” ਇੱਕ ਸੌ ਵੀਹ ਤੇਰੀ ਵਾਪਸੀ ਟਿਕਟ ਦੇ ਅਤੇ ਅੱਸੀ ਪੌਡਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਪਿੰਗ ਕਰ ਲਵੀਂ। ਮੇਰੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੰਝੂ ਆ ਗਏ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ “ਪੈਸੇ ਮੈਂ ਅਜੇ ਨਹੀਂ ਲੈਣੇ, ਪਰ ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਮੁੜਨਾ ਪਿਆ ਤਾਂ ਫੇਰ ਲੈ ਲਵਾਂਗਾ।” ਰੱਬ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਹੋਈ, ਰੈਡਿੰਗ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮਾਈਕਲ ਹਿੱਲ ਜਿਹੜਾ ਲੇਬਰ ਕੌਂਸਲਰ ਵੀ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾ ਕੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਬ੍ਰਿਸਟਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਦੋਸਤ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦੇ ਘਰ ਲੈ ਗਿਆ, ਮੈਨੂੰ ਦਾਖਲਾ ਦੁਆ ਕੇ ਮੇਰੇ ਖ਼ਰਚੇ ਵਾਸਤੇ ਗਰਾਂਟ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਮਗਰੋਂ ਤਰੱਕੀ ਹੀ ਤਰੱਕੀ, ਕੋਈ ਮਸਲਾ ਨਾ ਰਿਹਾ। ਹੋਲੀ ਹੋਲੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈ ਗਿਆ, ਵਲੈਤ ਆਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਪਛਤਾਵਾ ਨਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਲੈਤ ਆ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਕਿਵੇਂ ਬਣ ਗਿਆ ? ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿਖ ਸਕਦੇ ਸੀ ? ਉਹ ਬਹੁਤ ਹਸਮੁਖ ਅਤੇ ਮਹਿਮਾਨ ਨਿਵਾਜ ਬੰਦਾ ਸੀ, ਉਹਦੇ ਘਰ ਵਧੀਆ ਪਰੌਂਠੇ ਅਤੇ ਰੋਟੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਸੁਰਜੀਤ ਹਾਂਸ, ਜੋਗਿੰਦਰ ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ, ਤਰਸੇਮ ਨੀਲਗਿਰੀ ਅਤੇ ਸਾਥੀ ਲੁਧਿਆਣਵੀ ਵਰਗੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਵੀ। ਬਾਕੀ ਮੋਗੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਢੇਰ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਬੀ. ਏ. ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਮੈਂ ਵਾਧੂ ਪੰਜਾਬੀ ਇਲੈਕਟਿਵ ਮਜ਼ਮੂਨ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਵੀ ਫ਼ਸਟ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਬੇਗਾਨੇ ਦੇਸ਼ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਵਿਰਸੇ ਬਾਰੇ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਨਾ ਲਿਖਣ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦੋਸਤ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਹਨ ਤੇ ਗ਼ੁੱਸੇ ਵੀ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ “ਤੂੰ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਰਿਹਾਂ, ਤੇਰੇ ਪੋਤੇ ਦੋਹਤੀਆਂ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਜੰਮੇ ਪਲ਼ੇ, ਤੂੰ ਲਿਖੀ ਜਾਨਾਂ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿੰਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ਜਿੱਥੇ ਤੂੰ ਜਾਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ।” ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਪੁਸਤਕ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮਾਈਕਲ ਹਿੱਲ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤੀ ਉਹਨੇ ਵੀ ਇਹੋ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰੀਆ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਪੁਸਤਕ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦਾ, ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਤੂੰ ਕੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਮਾਤਭਾਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਵੀ ਅਜੀਬ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸੋ, ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੇ ਮਸਲਿਆਂ / ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦੇ ਹੋ ਜਾ ਲਿਖਿਆ ਹੈ?
ਸਾਲ 1980 ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸੰਮੇਲਨ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ ? ਉਸ ਤੋ ਮਗਰੋਂ ਵੀਹਾਂ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਵ ਸਮਾਗਮ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਮੂਵਮੈਂਟ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਤੋ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ? 1980 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਨਸਲੀ ਹਿੰਸਾ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕ, ਭਾਸ਼ਾਈ ਅਤੇ ਵਿਰਸੇ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਸਨ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਮਗਰੋਂ, ਹੋਰ ਦੇਸਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵੱਸ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਲਈ ਸਭ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ। ਭਾਰਤ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਕੈਨੇਡਾ, ਅਮਰੀਕਾ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਲੇਖਕ ਆਏ। ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਹੋਈ, ਹੱਲ ਦੇ ਸੁਝਾਅ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ, ਭਵਿੱਖ ਵਾਸਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਹੋਲੀ ਹੋਲੀ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਨਾ ਰਿਹਾ। ਕਈ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਖ਼ਾਤਰ ਆਪਣੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ ਕਰਾਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਨਾਲ ਲਹਿਰ ਖਿੱਲਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਸ਼ੇ ਤੋਂ ਭਟਕ ਗਈ ਹੁਣ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਠੀਕ ਹੈ, ਲੇਖਕ ਕਿਤੇ ਵੀ ਮਿਲ ਬੈਠਣ ਕੋਈ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਇਹਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦਾ ਕੀ ਸੰਵਰਦਾ ਹੈ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸ਼ੰਕੇ ਹਨ ਬਾਕੀ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਗਲੋਬਲ ਪਿੰਡ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆਂ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਧਰਮ ਨੂੰ ਹੁਣ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੀ ਲੋੜ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋ ਸੋਚਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਕੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਹਨ ? ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਏਥੇ ਕੀ ਭਵਿੱਖ ਹੈ ? ਤੁਸੀਂ ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਚਾਲੀ ਸਾਲਾਂ ਤੋ ਕੌਂਸਲਰ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ ਹੋ। ਮੇਅਰ ਅਤੇ ਜਸਟਿਸ ਆਫ਼ ਪੀਸ ਦੇ ਉੱਚੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹੋ ਅਤੇ ਮਲਕਾ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੱਡੇ ਖ਼ਿਤਾਬ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਆ ਵੀ ਹੈ। ਤਜਰਬੇ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਆਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਕੀ ਭਵਿੱਖ ਹੈ।  ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਦਰਮਿਆਨੇ ਦਰਜੇ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਖ਼ਾਤਰ ਭਾਰਤੀ ਆਵਾਸੀ ਤਕਰੀਬਨ 1870 ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਤੋਂ, ਕੈਰੇਬੀਅਨ ਟਾਪੂਆਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਸਾਊਥ ਅਫ਼ਰੀਕਾ, ਕੀਨੀਆ, ਯੁਗਾਂਡਾ, ਨਾਈਜੀਰੀਆ, ਘਾਨਾ, ਸਿੰਘਾਪੁਰ, ਹਾਂਗਕਾਂਗ, ਚੀਨ, ਮੌਰੀਸ਼ਿਸ, ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ, ਗਿਆਨਾ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵਸੇ। ਉੱਥੇ ਹਰ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਚੰਗੀ ਚੋਖੀ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ, ਅਮੀਰ ਵਪਾਰੀ ਬਣੇ, ਛੋਟੇ ਦਰਜੇ ਦੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਤੋ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਜ਼ੀਰ ਮਨਿਸਟਰ ਬਣੇ ਪਰ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਣਾ ਪਿਆ। ਜਿਹੜੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਬਹੁਤੇ ਪਿੱਛੇ ਹਾਲੇ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਨਸਲੀ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਵਿਤਕਰਾ ਆਮ ਹੈ। ਇਹਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਹਨ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਕਿ ਉਹ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਧਿਰ ਬਣ ਕੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲੁਟੇਰੀ ਧਿਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਸਥਾਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਨਾਲ ਰੋਟੀ ਬੇਟੀ ਦੀ ਕੋਈ ਸਾਂਝ ਨਾ ਬਣਾਈ। ਬੇਗਾਨੇ ਦੇ ਬੇਗਾਨੇ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇ। ਇਤਿਹਾਸ ਯਾਦ ਕਰਨਾ ਇਸ ਕਰਕੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਬਰਤਾਨੀਆ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸੇ ਹਾਂ। ਜਦ ਅਸੀਂ ਆਏ ਸਾਂ ਤਾਂ ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰਾ ਏਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ ਕਿ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀਆਂ ਦੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ “No coloured, no blacks and no dogs”! ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਮਾਜ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵਿੰਹਦਿਆਂ ਵਿਹੰਦਿਆਂ ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਕੰਟਰੋਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਬਿਲਕੁਲ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਪਰ ਸਖ਼ਤ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਕੇ ਅਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਜੀਵਨ ਇਹਨਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸੌਖਾ ਹੈ। ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਤਾਂ ਸਵਰਗ ਹਨ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਸਵਰਗ ਬਣੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਵਿਸ਼ਵ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਧਿਰ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਤੁਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਰ ਧਿਰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ, ਸਾਡਾ ਸਭਿਆਚਾਰ, ਧਰਮ ਸਭ ਕੁਝ ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਹੈ। ਬਹੁਤੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਅਦਾਰੇ ਇਸ ਨਵੇਂ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਤਾ ਵਿੱਚ ਕੌਮੀ ਦੇਵਤਾ ਅਤੇ ਪਰਸਪਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਇਕਸਾਰਤਾ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਤੋ ਬੇਖ਼ਬਰ ਹਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਬਾਹਰੋਂ ਭਾਵੇਂ ਸਭ ਠੀਕ ਠਾਕ ਚੱਲਦਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੌਰ ਤੇ ਤਣਾਉ ਵਧ ਰਹੇ ਹਨ। ਬਰਤਾਨੀਆ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਆਵਾਸੀ ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਵਨਾ ਬਹੁਤ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਬਰਤਾਨੀਆ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਆਵਾਸੀ ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਵਨਾ ਬਹੁਤ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਚੁਨੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਸ਼ੌਕ ਹਨ ? ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਤੁਸੀਂ ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ ਉੱਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਗਾਇਣ ਵੀ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹੋ ? ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਫ਼ਰਨਾਮਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੁਝ ਦੱਸੋ। ਤੁਸੀਂ 55 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਜੰਮਣ ਭੋਇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਬਿਤਾਏ ਹਨ। ਕੀ ਆਪਣਾ ਦੇਸ਼ ਹੁਣ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਹੈ? 1. ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੇ ਲਿਖਾਰੀ ਤੇ ਛਪਣ ਤੱਕ ਰਣਜੀਤ ਧੀਰ ਦੀ ਛੇਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਛਾਪ ਚੁੱਕੀ ਹੈ – ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਮੇਰੀਆਂ ਚੋਣਵੀਂਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ (ਭਾਗ -ਪਹਿਲਾ) |
||||||||||
| *** 844 *** |
