by
ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਲਿਖਤ – ਭਾਗ ਪਹਿਲਾਡਾ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ |
 ਲੇਖਕ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਅਰਥ ਰੱਖਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ-ਕੋਸ਼ ਦੇ ਪੰਨਾ 1029 ਅਨੁਸਾਰ, ਲੇਖਕ ਸ਼ਬਦ ਨਾਂਵ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ: ਕਿਸੇ ਵੀ ਲਿਖਤ ਦਾ ਕਰਤਾ, ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਰਚਣਹਾਰ, ਗ੍ਰੰਥਕਾਰ, ਮੁਨਸ਼ੀ ਜਾਂ ਕਲਰਕ। *ਲੇਖਣੀ* ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ: ਕਲਮ ਦਾ ਸਟਾਈਲ, ਲਿਖਣ ਦਾ ਸਾਧਨ। ਇਸਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਿਸਥਾਰਿਤ ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਹੋਰ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਹੱਥਲੇ ਮੰਤਵ ਲਈ ਅਸੀਂ *ਲੇਖਕ* ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲਿਖਤ ਦਾ ਕਰਤਾ, ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਰਚਣਹਾਰ ਅਤੇ ਗ੍ਰੰਥਕਾਰ ਹੀ ਲਵਾਂਗੇ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਤਹਿਾਸ, ਭੂਗੋਲ, ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ, ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਆਦਿ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਅਰਥਾਂ ਅਧੀਨ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਸਰੋਕਾਰ ਸਿਰਜਣਾਤਮਿਕ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤਕ ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਰਖਾਂਗੇ। ਉਂਝ ਅਸੀਂ ਇਸ ਗਲੋਂ ਸੁਚੇਤ ਹਾਂ ਕਿ ਸਿਰਜਣਾਤਮਿਕ ਲੇਖਕ ਵੀ ਆਪਣੇ *ਸਬਕੌਨਸ਼ਿਸ਼* ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਹਰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮੋਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿਜ-ਸੁਭਾ ਵਰਨਣ ਵੀ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਲੇਖਕ, ਲਿਖਣ ਕਾਰਣ ਹੀ ਲੇਖਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲਿਖਣਾ, ਲੇਖਕ ਦਾ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਰਮ ਹੈ। ਲਿਖਣਾ ਕੀ ਹੈ? ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ: ਲਿਖਣਾ ਇੱਕ ਮਕਾਨਕੀ/ਮਸ਼ੀਨੀ (ਮਕੈਨੀਕਲ) ਕਲਾ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ: ਮਕਾਨਕੀ ਲਿਖਣਾ (ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ/ਵਾਕ ਲਿਖਣੇ ਆਉਣ ਉਪਰੰਤ) ਇਸ ਲਿਖਣ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ ਸਮਾੳਂਦੇ ਹਨ। ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲਿਖਣ ਕਲਾ ਦਾ ਇੱਕ ਅੰਗ ਹੈ। ਇੰਝ ਲਿਖਣਾ, *ਮਕੈਨੀਕਲ* ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕਲਾ ਹੈ। ਮਕਾਨਕੀ ਲਿਖਣਾ ਜਾਂ ਲਿਖਣਾ ਸਿੱਖਣਾ ਵੀ ਕਠਿਨ ਕਾਰਜ ਹੈ ਪਰ ਮੁੱਢਲਾ ਲਿਖਣਾ ਸਿੱਖਣ ਉਪਰੰਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਪਾਉਣ ਅਤੇ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣਾ ਹੋਰ ਵੀ ਕਠਿਨ ਕਾਰਜ ਹੈ। ਲਿਖਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੀ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਵੀ ਆਪਣਾ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਉਂਝ ਤਾਂ ਲਿਖਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੀ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਵੀ ਚਲਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕਾਰਜ, ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਔਖਾ ਅਤੇ ਅਕਾਅ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲਿਖਣਾ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਨਾ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪੂਰਕ ਹੀ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਲੇਖਕ, ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਲਿਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਚੱਜਤਾ ਨਾਲ ਸਪੰਨ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਸ ਲੇਖਕ ਦਾ ਲਿਖਣਾ ਸੁਆਦਲਾ, ਲਾਭਦਾਇਕ ਅਤੇ ਸਾਰਥਕ ਬਣਦਿਆਂ ਸਥਿਰ ਰਹਿਣਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਂਝ ਲੇਖਕ ਦੀ ਇਹ ਥਾਂ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ। ਪਰ ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ‘ਮਕੈਨੀਕਲ’ ਤੌਰ ਤੇ ਕਲਮ ਫੜ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਵੇ ਤਾਂ ਸਮਝ ਲਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਲੇਖਕ ਦੀ ਰਚਨਾ’ ਦੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਰਸਤਾ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹਿਣੀ ਕੁਥਾਂਹ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ‘ਮਕੈਨੀਕਲ’ ਲਿਖਣਾ ਆਉਣ ਉਪਰੰਤ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਲਿਖਣਾ ਉਂਝ ਹੀ ਔਖਾ ਅਤੇ ਤਰੱਦਦ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਵੈ ਸਿਰਜੇ ਜਾਂ ਉਪਲੱਭਦ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨਾਲ ਜੋ ਵੀ ਮਨ ਵਿਚ ਆਏ ਅਤੇ ਚੰਗਾ ਲੱਗੇ, ਅਜਿਹਾ, ਲਿਖਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਠਿਨ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਕਾਰਜ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਮੂੰਹ ਆਏ ਬੋਲਾਂ ਉਤੇ ਲੱਗੇ ਨਿਅੰਤਰਣ ਵਾਂਗ ਹੀ ਲੇਖਕ ਦੀ ਲਿਖਤ ਉਤੇ ਵੀ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰੋਕਾਂ-ਟੋਕਾਂ ਜਾਂ ਨਿਅੰਤਰਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਕ-ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ (ਪੱਤਰ ਆਦਿ) ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਲਿੱਖਤਾਂ ਵੀ ਅਕਸਰ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ ਮੰਗਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਲੇਖਕ *ਜੋ ਮਨ ਆਵੇ* ਨਹੀਂ ਲਿਖਦਾ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਉਤੇ ਕੋਈ ਰੋਕ ਵੀ ਨਾ ਲਗਾਈ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਹੱਥਲੇ ਮੰਤਵ ਲਈ ਸਾਡਾ ਧਿਆਨ ਅਜਿਹੀਆਂ ਲਿੱਖਤਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਪਰਕਾਸ਼ਨਾ ਕਾਰਨ ‘ਲੇਖਕ’ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਲਈ ਉੱਤਰਦਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੜ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਨੇ ਕਲਮ ਨਾਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ, ਸਾਰੀ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਲਿਖਤ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਉੁਸਦੇ ਦਿੱਲ-ਦਿਮਾਗ ਅੰਦਰ ਸਿਮਟੀ ਪਈ ਰਹੇਗੀ ਪਰ ਜਦੋਂ ਅਤੇ ਜਿਉਂ ਹੀ ਲੇਖਕ ਨੇ ਕਲਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਲਈ ਤਾਂ ਲੇਖਕ ਪਾਸ ‘ਲਿਖਤ ਦੀ ਪੂਰਤੀ’ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਬੱਚਦਾ ਅਤੇ ਇਸਤੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ਜੇਕਰ ਲਿਖਣ ਉਪਰੰਤ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਨਾ ਹੋਈ ਅਤੇ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਲੇਖਕ ਦੀ ਲਿਖਤ ਛੱਂਪ ਗਈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਲੇਖਕ ਵਲੋਂ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਰ ਇੱਕ ਅੱਖਰ-ਸ਼ਬਦ ਲਈ ਕੇਵਲ ‘ਲੇਖਕ’ ਹੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿਚ ਫਿਰ ਲੇਖਕ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਵਕਾਲਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਲਈ ‘ਗੱਲ’ ਬਿਲਕੁਲ ਸੱਚ ਅਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ। ਜਿਤਨਾ ਚਿਰ ਗੱਲ ਤੁਹਾਡੇ-ਸਾਡੇ ਬੁਲ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਾਂ ਅੰਦਰ ਬੰਦ ਹੈ, ਗੱਲ ਸਾਡੀ ਹੈ, ਤੁਹਾਡੀ ਹੈ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਬੁਲ੍ਹ ਖੁਲ੍ਹੇ, ਜੀਭ ਹਿੱਲੀ, ਗੱਲ ਮੂੰਹੋਂ ਤੀਰ ਵਾਂਗ ਨਿਕਲ ਗਈ ਤਾਂ ਗੱਲ ਸਾਡੀ ਜਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਨਾ ਰਹੀ। ਠੀਕ ਇਵੇਂ ਹੀ ਜਿਸ ਪੱਲ ਕਲਮ ਰੂਪੀ ਜੀਭ ਹਿੱਲੀ ਅਤੇ ਕਲਮ ਨੇ ਕਾਗਜ਼ ਉਤੇ ਗੱਲ ਉਗਲੀ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ (ਲਿਖਤ) ਲੇਖਕ ਦੀ ਨਾ ਬਣ ਕੇ ਪਾਠਕ ਦੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਫਿਰ ਯਤਨ ਕਰਨ ਤੇ ਵੀ ਕਹੀ ਹੋਈ ਗੱਲ ਵਾਪਸ ਲੈਣੀ ਕਠਿਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਲੇਖਕ ਲਈ ਆਤਮਘਾਤੀ ਵੀ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨਿਸਚੈ ਹੀ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਲਿਖਤ ਉਤੇ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਲੇਖਕ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਇੱਕ ਲੇਖਕ, ਲਿਖਣ ਉਪਰੰਤ ਛਪਣਾ ਲੋੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਛੱਪਦਾ ਵੀ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਇਸ ਲਈ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਪਾਸ ਲਿਖਣ ਲਈ, ਕਹਿਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਹੁੰਦਾਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਛਾਤੀ ਵਿਚ ਤਪਦਿੱਕ ਦੇ ਕੀਟਾਣੰੂਆਂ ਵਾਂਗ ਕੋਈ ‘ਕਹਿਣ ਜੋਗੀ ਗੱਲ’ ਕੁਰਬਲ ਕੁਰਬਲ ਕਰਦੀ ਤੰਗ ਕਰ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਦਾ ਮਨ-ਦਿਮਾਗ ਅਸ਼ਾਂਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਜੇਕਰ ਉਹ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਇਸ ਸਾਰੀ ਉੱਥਲ-ਪੁੱਥਲ ਨੂੰ ਝੱਟ-ਪੱਟ ਹੀ ਕਾਗਜ਼ ਉਤੇ ਉਤਾਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਜੇਕਰ ਉਹ ਕੇਵਲ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ। ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ, ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਕਲਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਕੁਝ ਬੰਧਨਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਕਾਂਟ-ਛਾਂਟ, ਸੋਧ-ਸੁਧਾਈ, ਵਾਧੇ-ਘਾਟੇ ਕਰਨੇ ਪੈ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਜੇਕਰ ਉਸਨੇ ਛੱਪਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਛੱਪਣ ਹਿੱਤ ਚੁਣੇ ਗਏ ਪਰਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲੈ ਕੇ, ਨਿਯਮਾਂ-ਉਪਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਕਰਦਿਆਂ, ਕੁਝ ਬੰਧਨਾਂ ਵਿਚ ਬੱਝ੍ਹਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਕੱਟਣਾ, ਵਧਾਉਣਾ ਅਤੇ ਸੰਵਾਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਕਾਂਟ-ਛਾਂਟ ਨਾ ਕੇਵਲ ਬਾਹਰੀ ਤੌਰ ਤੇ ਲਿਖੇ ਗਏ ਪੈਰਿਆਂ, ਵਾਕਾਂ ਜਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਸਗੋਂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਲੇਖਕ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਦਿੱਖ ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਧਣਾ-ਘੱਟਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਉਂਝ ਇਸਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਿ ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਦਿੱਲ-ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣਾ ਸਹੀ ਮੰਤਵ ਲੁਕਾ ਕੇ ਝੂਠ ਬੋਲੇ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਯੋਗ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੇਗਾ ਜਿਹਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਬੇਬਾਕੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਠੋਕ ਕੇ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਰੂਬਰੂ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕੇ। ਇਹ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਛਾਪਣ ਵਾਲੇ ਪਰਚੇ ਦੀਆਂ ਨੀਅਤ ਹੱਦਾਂ-ਮੱਦਾਂ ਕਾਰਨ ਹਾਲਾਂ ਵੀ ਲੇਖਕ ਦੀ ਲਿਖਤ ਨਾ ਛੱਪ ਸਕੇ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਹੋਰ ਕਾਂਟ-ਛਾਂਟ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਵੇ। ਪੁਸਤਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਮਨੋਦਸ਼ਾ ਅਤੇ ਮਨੋ-ਦਿਸ਼ਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣਾ ਲੋੜੀਂਦਾ ਹੈ। ਇੰਝ ਲੇਖਕ ਉਤੇ ਕਈ ਬੰਧਨ ਹਨ। ਲੇਖਕ ਦੀ ਲਿਖਤ ਉਤੇ ਲੱਗਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਵਿਚ ‘ਕਲਾ ਕਲਾ ਲਈ’ ਅਤੇ ‘ਕਲਾ ਸਮਾਜ ਲਈ’ ਦੇ ਬੰਧਨ ਵੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਬਹੁਤੇ ਵਿਸਥਾਰ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ। ਕੇਵਲ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ‘ਲੇਖਕ’ ਦੀ ‘ਲਿਖਤ ਕਲਾ’ ਨੇ ਕੇਵਲ ‘ਕਲਾ’ ਦਾ ਹੀ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ ਸਗੋਂ ਅਜਿਹੀ ‘ਕਲਾ’ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਸਮਾਜ ਲਈ ਹਿੱਤਕਾਰੀ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਲੇਖਕ’ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜ ਦੇ ਆਨੰਦ ਅਤੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਲਈ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਚੰਗੀ ਲਿਖਤ ਦਾ ਮੰਤਵ ਨਿੱਜ ਦੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਜਾਂ ਆਨੰਦ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਜਾਂਦਿਆਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਉਤੇ ਇਹ ਬੰਧਨ, ਲੇਖਕ ਵਲੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉਤੇ ਲਗਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਲਈ ਇਹ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਲਿਖਣ ਕਲਾ’ ਕੋਈ ‘ਆਚਾਰ’ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਲਿਖਣ ਕਲਾ ਵਿਚ ਸਦਾਚਾਰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਠੀਕ ਉਵੇਂ ਹੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਹਿਸਾਬ ਵਿਚ ਸਦਾਚਾਰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ। ਇਸ ਤੱਥ ਉਤੇ ਕਈ ਕਿੰਤੂ-ਪਰੰਤੂ ਉਠਾਏ ਜਾ ਸਕਣ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਹੈ। ਹਰਗਿਜ਼ ਇਹ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਕਿ ਲੇਖਕ ਸਦਾਚਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸਦਾਚਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਇਸਦਾ ਇਹ ਅਰਥ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਲੇਖਕ ਨੇ ਸਦਾਚਾਰ ਲਈ ਨਹੀਂ ਲਿਖਣਾ। ‘ਲੇਖਕ’ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਪ੍ਰਤੀ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਵਰਤਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਸਹੀ ਰੂਪ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਕੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੱਸਦੇ ਲੋਕੀਂ ਆਮ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੱਸਦੇ ਪਰਵਾਸੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ, ਵਿਆਹ-ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਉਤੇ ਜਾਂ ਦੀਵਾਲੀ ਆਦਿ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਉਤੇ ਆਤਿਸ਼ਬਾਜ਼ੀ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਟਾਕੇ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫੁੱਲਝੜੀਆਂ ਖਿੜਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਵਧਾਈ ਦੇ ਕਾਰਡ ਵੰਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਵਿਆਹ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਤੇ ਹੁਣ ਤਾਂ ਵਲਾਇਤ ਵਿਚ ਵੀ ਬੈਂਡ-ਵਾਜੇ ਵਜਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਸੁੰਦਿਆਂ ਲਾੜਿਆਂ ਨੂੰ ਘੋੜੀਆਂ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਹੋਟਲਾਂ/ਹਾਲਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰੀਤੀ ਭੋਜਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਂਤ ਭਾਂਤ ਦੇ ਡਿਸਕੋ-ਡਾਂਸ ਅਤੇ ਭੰਗੜਾ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦਾ ਪਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁਰਗੇ ਭੁੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬਾਂ ਉੱਡਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕਰਦਿਆਂ ਕੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਕੀ ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੱਸਦੇ ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਵਾਸੀ ‘ਇੱਕ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਆਨੰਦ ਜਾਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ’ ਪਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਪਰਾਪਤ ਕਰਦਿਆਂ ਲੋਕੀਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ-ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ (ਪੌਂਡ ਅਤੇ ਡਾਲਰ) ਕੁਝ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਹੱਡ ਤੋੜਵੀਂ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਜਾਂ ਵਿਉਪਾਰ ਰਾਹੀਂ ਕਮਾਇਆ ਪੈਸਾ ਪੱਲ ਦੋ ਪੱਲ ਦੀ ਵਾਹ ਵਾਹ ਵਿਚ ਸੁਆਹ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਤਨਾ ਪੈਸਾ ਬਰਬਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਲੋਕੀਂ ਆਨੰਦ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਕਿ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮੂਰਖ ਕਹਿ ਸਕਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕਰ ਸਕੇ ਅਤੇ ਆਖੇ ਕਿ ਇਹ ਪੈਸਾ ਕਿਸੇ ਲੋੜਵੰਦ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਿੰਨਾ ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ। ਕਈ ਵਾਰ ਅਸੀਂ ਖੁੱਦ ਹੀ ਅਜਿਹੀ ਮੂਰਖਤਾ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਕੇ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਹਾਂ। ਭਲਾ ਕਿਉਂ? ਅਜਿਹੀ ਮੂਰਖਤਾ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਖੁੱਦ ਵੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕੀਂ ਵੀ ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਆਨੰਦ ਦਾ, ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦਾ ਵੀ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਨਵੇਕਲਾ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਇੰਝ ਹੀ ਲੇਖਕ ਦੀ ‘ਲਿਖਤ’ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਆਨੰਦ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਿਲਣਾ ਵੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਲਿਖਤ ਜੇਕਰ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ਸਾਡੇ ਮਨ ਨੂੰ ਭਾਅ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਆਨੰਦਿਤ ਕਰ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ‘ਲਿਖਤ’ ਉਪਰ ਦਰਜ ਬਰਬਾਦੀ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਾਂਗ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪਤਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਵੀ ਰੱਖੇ, ਤਾਂ ਵੀ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਭਾਵਿਕਤਾ ਦੀ ਹੈ, ਲਗਾਤਾਰ ਨਿਯਮਬੱਧ ਲਿਖਤ ਦੀ ਨਹੀਂ। ਲੇਖਕ ਸਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਬੰਧਨ ਵਿਚ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਸਦਾ ਹੀ ਇਸ ਬੰਧਨ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਲਿਖਤ ਨੇ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਲੋਕ ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਹੋ ਕੇ ਆਾਪਣਾ ਸਦਾ-ਬਹਾਰ ਸਾਰਥਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਣਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਕਲ ਕੇਵਲ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਹਰ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹੀ ਅਪਰਾਧਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਚੋਰੀ, ਡਕੈਤੀ, ਕਤਲ, ਬਲਾਤਕਾਰ, ਜੂਆ, ਵੇਸਵਾ-ਗਮਨੀ, ਇਸਤਰੀਆਂ ਉਤੇ ਜ਼ੁਲਮ, ਹਾਈ ਜੈਕਿੰਗ, ਵੱਖ-ਵਾਦ, ਅੱਤਵਾਦ, ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ਉਤੇ ਠੱਗੀਆਂ-ਵਾਧੇ ਆਦਿ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਦਾ ਬੋਲ ਬਾਲਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਟੀਵੀ, ਰੇਡੀਉ, ਅਖਬਾਰਾਂ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਪਰਾਪਤ ਉਪਰੋਕਤ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਪਰਭਾਵ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਵਾਂਝਿਆਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਅਰਥਾਤ ਲੇਖਕ ਵਿਚ ਸੰਵੇਦਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਭੈੜੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਤਾਂ ਕਰੇਗਾ ਪਰ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੀਲੇ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ। ਨਾਂਹ-ਵਾਚਕ ਅਤੇ ਢਾਹੂ ਗੱਲਾਂ ਲਈ ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਹਾਮੀ ਨਹੀਂ ਭਰੇਗਾ। ਲੇਖਕ ਤਾਂ ਵਾਹ ਲੱਗਦੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਹੀ ਕਰੇਗਾ ਪਰ ਕਲਾਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਤੇ ਕਲਾ ਰਾਹੀਂ ਸੁਭਾਇਕੇ ਹੀ ਕੋਈ ਸੁਝਾ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਦੇ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਰ ਇੱਕ ਲੇਖਕ, ਲੇਖਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਦੀ ਹਿਮਾਕਤ ਕਰਦਾ ਸ਼ੋਭਾ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ। ਹਾਂ, ਲੇਖਕ ਲਈ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਸੁਨੇਹਾ ਲੋੜੀਂਦੀ ਤਾਕਤ —- ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਲੋਕ ਤਾਕਤ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਭਾਵੇਂ ਸੱਤਾ — ਤੱਕ ਪੁਚਾ ਦੇਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬੰਧਨ ਉਸਦੀ ਕਲਮ ਦੀ ਬੰਧੇਜ ਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ, ਜੇਕਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਉਪਰੋਕਤ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਹੋਰ ਮਸਲਿਆਂ ਵਲ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਦੋਸ਼ੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਲੇਖਕ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਲਿਖੇ ਉਹੀ ਜੋ ਉਸਦੀ ਆਤਮਾ ਪਰਵਾਨ ਕਰੇ ਪਰ ਲਿਖੇ ਸੋਚ ਸਮਝ ਨਾਲ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ਦੇ ਆਨੰਦ ਅਤੇ ਹਿੱਤ ਨੂੰ ਸਦਾ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੀ। ਕੋਈ ਵੀ ਲੇਖਕ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੰਮੂਹਕ ਹਿੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਲੇਖਕ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਅਜਿਹੇ ਲੇਖਕ ਦਾ ਇੱਕ ਦਿਨ ਨੰਗੇ ਹੋਣਾ ਨਿਸਚਤ ਹੈ। |
| ਟਿੱਪਣੀ : ਇਹ ਰਚਨਾ ‘‘ਲਿਖਾਰੀ’ ਵੈਬਸਾਈਟ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਫਾਈਲਾਂ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੋੜੀਂਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ’ਲਿਖਾਰੀ.ਨੈੱਟ ‘ਤੇ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਲੈ ਰਹੇ ਹਾਂ।—ਲਿਖਾਰੀ
(ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਛਪਿਆ 2001) *** |
About the author
ਡਾ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ
ਡਾ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ
ਮੁੱਖ-ਸੰਪਾਦਕ,
‘ਲਿਖਾਰੀ’
(www.likhari.net)
ਜਨਮ : 1 ਮਈ 1937
ਜਨਮ ਸਥਾਨ : ਤਿੰਨਸੁਖੀਆ, (ਆਸਾਮ)
ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ : ਸ. ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ
ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ: ਸਰਦਾਰਨੀ ਗੁਰਬਚਨ ਕੌਰ
ਵਿੱਦਿਆ:
ਐਮ.ਏ. (ਪੰਜਾਬੀ), ਐਮ.ਐਸਸੀ (ਨੀਊਟਰੀਸ਼ੀਅਨ), ਪੀ.ਐਚ-ਡੀ(ਨੀਊਟਰੀਸ਼ੀਅਨ)
Three Years Teaching Certificate in Education(Univ. Of London)
Dip. In Teaching in a Multi-Ethnic School (CNAA)
Dip. In Language Teaching (RSA)
D. Hom, D.I.Hom (British Institute of Homeopathy
Reflex Zone Therapy (ITEC)
Fellow British Institute of Homeopathy
Fellow Institute of Holistic Health
ਕਿੱਤਾ:
ਡਾਕੀਅਾ ,ਅਧਿਆਪਨ, ਸੰਪਾਦਨਾ (ਅਤੇ ਕਈ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਹੋਰ ਕੰਮ)
ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ:
1. ਅੱਗ (ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ)
2. ਮੋਏ ਪੱਤਰ (ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ)
3. ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਕਾਲੀ ਸੋਚ (ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹ)
4. ਲੇਖਕ ਦਾ ਚਿੰਤਨ (ਨਿਬੰਧ/ਆਲੋਚਨਾ)
5. ਗੁਆਚੇ ਪਲਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ (ਨਿਬੰਧ)
6. ਅੱਖੀਆਂ ਕੂੜ ਮਾਰਦੀਆਂ (ਅਨੁਵਾਦ: ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀਆਂ)
7. ਬਰਤਾਨਵੀ ਲੇਖਿਕਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀਆਂ (15 ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ)
8. ਬਰਤਾਨਵੀ ਕਲਮਾਂ (ਨਿਬੰਧ/ਆਲੋਚਨਾ)
ਮਾਣ/ਸਨਮਾਨ :
1. ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਲਿਟਰੇਰੀ ਕੌਂਸਲ, (ਸ਼ਿਮਲਾ) ਵਲੋਂ ‘ਕਹਾਣੀ’ ਲਈ ਸਨਮਾਨ—-1959
2. ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੈਮੀਨਾਰ (27 ਮਾਰਚ-31 ਮਾਰਚ 1989) ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਵਿਸ਼ਵ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਸਮੇਂ ਬਦੇਸ਼ੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
2. ਈਸਟ ਮਿਡਲੈਂਡਜ਼ ਆਰਟਸ ਕੌਂਸਲ ਵਲੋਂ ‘ਕਹਾਣੀ’ ਲਈ ਇਨਾਮ/ਸਨਮਾਨ
3. ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਈਟਰਜ਼ ਫੋਰਮ, ਸਾਊਥੈਂਪਟਨ ਵਲੋਂ ਸਾਹਿਤਕ ਐਵਾਰਡ ਆਫ ਆਨਰ
4. ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ਵਾਲਥਮਸਟੋ ਵਲੋਂ ‘ਲਿਖਾਰੀ’ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਘਾਲਣਾ ਲਈ
5. ਆਲਮੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਲੰਡਨ ਵਲੋਂ ‘ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਐਵਾਰਡ’
6. ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਸਭਾ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਵਲੋਂ ਸਰਵੋਤਮ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨਮਾਨ ਚਿੰਨ੍ਹ
Before migrating to the U.K. in 1963:
(a) Worked as a School Teacher/Lecturer,
(b) Editted a literary Punjabi Monthly Magazine PATTAN (Adampur, Jallandhar)
(c) Worked as Sub-Editor in the Daily Akali Patrika (Jallandhar)
Upon arrival in the U.K. worked as a postman. Then after acquiring Three Years Teaching Certificate in Education from the University of London worked as a teacher in different education authorities in the U.K…… Newham, Sandwell, Wolverhampton and the City of Birmingham. In the U.K. also edited various papers and magazines such as: Mamta (weekly/Monthly), Punjabi Post(weekly), Asian Post.
His literary work appeared in well known monthlies, weeklies and daily News-papers such as Des Perdase, Sirnawaan, Mehram, Kahani Punjab, Punjabi Digest, Akaas, Nwaan Jamana, Punjabi Tribune, Ajit, Des Pardes, Punjab Times Weekly, Punjab Mail International, Meri Boli Mera Dharam.
His work in Hindi has appeared in Mukta, Man-Mukta, Naya Akaash and Ira India. His work in Urdu has appeared in Ravi, Lehraan, Daily Front.
ਸਾਹਿਤਕ ਪਰਾਪਤੀਆਂ ਸਬੰਧੀ ਕੁਝ ਟਿੱਪਣੀਆਂ:
1. “‘ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਕਾਲੀ ਸੋਚ’, ‘ਮੋਏ ਪੱਤਰ’ ਤੇ ‘ਲੇਖਕ ਦਾ ਚਿੰਤਨ’ ਤਿੰਨੇ ਹੀ ਅੱਖਰ ਅੱਖਰ ਪੜ੍ਹਕੇ ਸਵਾਦ, ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਤੇ ਸਿੱਖ-ਮਤ ਲਈ ਹੈ। ਧੰਨ ਹੋ ਜੋ ਅੰਗ੍ਰੇ੍ਰਜ਼ੀ ਦੇ ਗੜ੍ਹ ਤੇ ਸੋਮੇ ਵਿਚ ਨਹਾਉਂਦੇ ਭੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲੇ।--- ‘ਲੇਖਕ ਦਾ ਚਿੰਤਨ’ ਬਹੁਤ ਸ਼ਲਾਘਾ ਯੋਗ ਉਦਮ ਤੇ ਸਦਾ ਸਾਂਭਣ ਵਾਲਾ ਹੀਰਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਲਈ। ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਖੋਜ-ਪਤਰ ਸਚੀਂਮੁਚੀਂ ਬਹੁਤ ਖੋਜ ਭਰੀ ਕੀਮਤੀ ਸੁਗਾਤ ਬਣ ਗਈ ਹੈ।”
(ਸਵ: ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਐਸ.ਐਸ. ਅਮੋਲ 17.11.1990)
2. “ਰਾਏ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਇਕ ਅਣਗੌਲਿਆ ਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਸ਼ੀਲ ਸੰਦੇਸ਼ਾ ਜਾਂ ਸੇਧ ਹੈ।”(ਪ੍ਰਿੰਸੀ: ਐਸ¤ਐਸ¤ ਅਮੋਲ)
3. “ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਇੱਕ ਪੈਗ਼ਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਦਰਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇੱਕ ਖਾਸ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।”(ਡਾ: ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਿਰਾਲਾ)
4. “ਰਾਏ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਚੰਗੇ ਮੰਦੇ ਰਸਾਲਿਆਂ ਤੇ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਉਹ 1955 ਤੋਂ ਹੀ ਕਦੇ ਘੱਟ, ਕਦੇ ਵੱਧ ਛਪਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।”(ਪ੍ਰੋ. ਓ.ਪੀ. ਗੁਪਤਾ)
5. “ਰਾਏ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉੱਦੇਸ਼ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਤੇ ਸਮਾਜ ਉਸਾਰੀ ਹੈ।”(ਨਿਰੰਜਣ ਸਿੰਘ ਨੂਰ)
6. “ਡਾ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਚੰਗੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਦੇ ਯੋਗ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਕਹਾਣੀ ਕਲਾ ਦਾ ਪੂਰਨ ਗਿਆਨ ਵੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।” (ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਮਕਸੂਦਪੁਰੀ, ਸਾਡਾ ਹਿੱਸਾ `ਚ)
7. “ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਸਾਰਥਕ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਸਿੱਧ-ਪੱਧਰੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਦਰਸਾ ਕੇ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਆਰੰਭ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆਂ ਜਲਦੀ ਹੀ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕੀਲ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। (ਡਾ: ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਕੈਂਬੋ)
8. “ਡਾ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਕਵਿਤਾ, ਕਹਾਣੀ, ਆਲੋਚਨਾ ਤੇ ਨਿਬੰਧ ਆਦਿ ਵਿਧਾ ਤੇ ਕਲਮ-ਅਜ਼ਮਾਈ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ---ਨਿਬੰਧ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਦਾ ਉਚੇਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿਚ੍ਹਿਆ ਹੈ। --- ਡਾ: ਰਾਏ ਇੱਕ ਉਹ ਵਿਦਵਾਨ ਸਿਰਜਕ ਲੇਖਕ ਹੈ ਜਿਸ ਪਾਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵੀ। ਉਹ ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਨਿਬੰਧ ਰਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੌਧਿਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।” (ਗੁਰਮੇਲ ਮਡਾਹੜ)
9. “ਡਾ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਿਬੰਧ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਗੁਣਾਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ।”(ਡਾ: ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਡਡਵਾਲ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)
10. “ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਇਕ ਰਾਤ ਮੈਂ ਰਾਏ ਜੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਗੁਆਚੇ ਪਲਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼’ ਨੂੰ ਛੇੜ ਬੈਠਾ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਨਿਬੰਧਾਂ ਦੀ? ਮੈਂਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਭਰਮ ਨਿਵਾਰਨ ਹਿੱਤ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪੰਨੇ ਤੇ ਲੇਖਕ ਦੇ ਨਾਂ ਨੂੰ ਗੌਰ ਨਾਲ ਮੁੜ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਠੀਕ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਹੀ ਸੀ। ਮੈਂਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਤੇ ਮੈਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨਾਵਲਕਾਰ ਹੈ ਸੀ, ਨਾਟਕਾਰ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਛੱਡ ਦੋ ਸਨ। ਇੱਕ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਫ਼ੁੱਲ (ਸਵਰਗਵਾਸੀ) ਤੇ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਖੋਸਲਾ ਤੇ ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਚੋਟੀ ਦਾ ਨਿਬੰਧਕਾਰ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿੱਚ ਧੁੰਧਲੇ ਹੋ ਰਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਿਬੰਧਕਾਰ ਮੁੜ ਚੇਤੇ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।” (ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੂਈ ਸੰਪਾਦਕ ਮੇਰੀ ਬੋਲੀ ਮੇਰਾ ਧਰਮ, ਜੂਨ, 1994)
11. “ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਹੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖ ਦੇਣੀ ਆਪ (ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ) ਦੀ ਖੂਬੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲਤਾ ਵੀ ਆਪਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਹੈ।”(ਗੁਰਦਾਸ ਸਿਘ ਪਰਮਾਰ, ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ)
12. “ਏੱਥੇ (ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿਚ) ਚਿਰ ਕਾਲ ਤੋਂ ਪੂਰਨ ਸਹਿਜ-ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਸੀ ਜੀਵਨ ਭੋਗ ਰਿਹਾ ਡਾ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਨਿਸੰਦੇਹ ਅਸਲੋਂ ਹੀ ਵਿਲੱਖਣ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਸੁਆਮੀ ਹੈ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸਫਲ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਪੁੰਨ ਨਿਬੰਧਕਾਰ ਵੀ। ਪਰੋਢ ਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਆਲੋਚਕ ਵਾਲੇ ਲੋੜੀਂਦੇ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਵੀ ਉਸ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਜਿਹੜਾ ਗੁਣ ਰਾਏ ਹੁਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿੱਤਕ ਕੱਦ ਨੂੰ ਸਮਕਾਲੀ ਲੇਖਕਾਂ ਤੋਂ ਕਦਰੇ ਹੋਰ ਉੱਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਹਿੰਦੀ, ਬੰਗਾਲੀ, ਮਰਾਠੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਉੜੀਆ, ਤਿਲਗੋ, ਮਲਾਇਮ ਆਦਿ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੂਪਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦਣ ਦਾ।---ਡਾ: ਰਾਏ ਅਨੁਵਾਦਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੁਹਰਲੀ ਕਤਾਰ ਵਿਚ ਖੜੇ ਹੋਣ ਦਾ ਮੁਸਤਹਕ ਹੈ।” (ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੂਈ, ਸੰਪਾਦਕ, ਮੇਰੀ ਬੋਲੀ ਮੇਰਾ ਧਰਮ, ਸਤੰਬਰ 1995)
13. “ ਲੇਖਕ ਦਾ ਚਿੰਤਨ’ ਦੋ ਪੱਧਰਾਂ ਉਪਰ ਧਿਆਨ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਹਿਤ ਚਿੰਤਨ ਉਪਰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਉਹਨਾਂ ਖੋਜੀਆਂ ਲਈ ਮੂਲ ਸਾਮਗਰੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਵੱਲ ਰੁਚਿੱਤ ਹਨ। ਦੂਜੀ ਪੱਧਰ ਉਪਰ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਸਾਹਿਤ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣ-ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਕੁਛ ਮੂਲ ਨੁੱਕਤੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਜ਼ਾਤੀ ਅਨੁਭਵ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।” (ਡਾ: ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਂਗ, ਕੁਰਕਸ਼ੇਤਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ)
14. “ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਲਾ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪਕਿਆਈ ਹੈ। ਉਹ ਜੀਵੇ ਹੋਏ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਦਾ ਬੋਲ ਉਚਾਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਣ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਤਹਿ ਵਿਚ ਲੁਕੇ ਡੂੰਘੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਫਰੋਲਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।”(ਡਾ: ਜਗਬੀਰ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬੀਊਨ)
15. “ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ (ਆਫ਼ ਬਰਮਿੰਘਮ) ਇਕ ਚਰਚਿਤ ਹਸਤਾਖਰ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਕਹਾਣੀ ਫੜਨੀ, ਘੜਨੀ, ਕਹਿਣੀ ਤੇ ਮਟਕਾਉਣੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਪਾਠਕ ਰੋਟੀ ਤਾਂ ਵਿਚੇ ਛੱਡ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਰਾਏ ਦੀ ਕਿਸੇ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਵਿਚ ਵਿਚਾਲੇ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਸਕਦਾ। ਇੰਨੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਤੇ ਰੌਚਕਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ।” (ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਭੂਪਾਲ, ਅਜੀਤ 16 ਦਸੰਬਰ 1990)
16. “ਡਾ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਰਬਾਂਗੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਭਾਸ਼ਾਲੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿਚਾਲੇ ਭਾਵਾਤਮਕ ਪੁੱਲ ਉਸਾਰਦੀਆਂ ਹਨ।” (ਪ੍ਰੋ: ਹਮਦਰਦਵੀਰ ਨੌਸ਼ਹਿਰਵੀ, ਸਮਰਾਲਾ)
17. “ਰਾਏ ਦੀ ਕਲਮ ਵਿਚ ਸਹਿਜ ਹੈ, ਸ਼ੋਖੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਲਾਰੂ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਹੀਂ।” (ਡਾ: ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਚੰਨ)
18. “A chronicler of ordinary, inconspicuous lives, Gurdial Sngh Rai writes in an unpretentiously simple, straight-from-the heart, chatty style.” Rana Nayar (from Across the Shores: Punjabi Short Stories by Asian in Britain, 2002
***
