by
ਜੀਵਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ: ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ-ਡਾ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ- |
| (ਨੋਟ: ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਸਭਾ ਪੂਰਬੀ ਲੰਡਨ ਵਲੋਂ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਸੈਂਟਰ, 270 ਨੈਵਿਲ ਰੋਡ, ਫੌਰੈਸਟ ਗੇਟ, ਈ:7 ਵਿਖੇ ਐਤਵਾਰ 6 ਨਵੰਬਰ 2005 ਨੂੰ ਕਰਵਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ‘ਸਾਹਿਤਕ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ’ ਦੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਇਹ ਪਰਚਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ।)—ਲਿਖਾਰੀ
‘ਧੁੱਖਦੇ ਗੋਹਟੇ’ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਡਾ: ਕੈਂਬੋ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁ-ਪਰਤੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ। ਲੇਖਕ ਦੇ ਅੰਦਰ ‘ਧੁੱਖਦੀ ਅੱਗ’ ਤਾਂ ਸਦਾ ਹੀ ਦਬੀ-ਘੁੱਟੀ, ਲੁਕੀ-ਛਿੱਪੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਲਗਦੀ ਅਤੇ ਕਾਰਜ-ਰਤ ਅੱਗ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਅਮਲਾਂ ਭਾਵ ਕਰਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਤਹਿ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦਿਆਂ, ਵਾਰਤਾਲਾਪ, ਬਿਆਨ ਅਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਵਰਤਾਰੇ ਰਾਹੀਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤਨਾਉ ਦੇ ਪਛੋਕੜ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਲਗਦੇ ਰੋਸ, ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਦੀ ਪੁੱਠ ਸਦਕਾ ਜਦੋਂ ਸੁੱਖ ਜਾਂ ਦੁੱਖ ਦੇ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾ ਕੇ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ‘ਦਿਸ਼ਾ’ ਜਾਂ ‘ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ’ ਦਰਸਾਉਣ ਅਤੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਜ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੱਥਲਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਰਚਨਹਾਰੇ ਅੰਦਰ ‘ਧੁੱਖਦੇ ਗੋਹਟੇ’ ਦੀ ਕਾਰਜ ਸੰਪਨਤਾ ਮਗਰੋਂ, ਉੱਸਲਵੱਟੇ ਲੈਂਦੀਆਂ ‘ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ’ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟਾ ਹੈ। ਹੱਥਲੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ’ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਨੌਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ। ਉਂਝ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਚਰ, ਪਰਵਾਸ ਅਤੇ ਪਰਵਾਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਧਾਨ ਸਬੰਧੀ ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਧਾਰਣ ਦੇ ਸੰਕੇਤ, ਅਚੇਤ-ਸੁਚੇਤ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਸਮਝ-ਸੌਖ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ, ਬਹੁਤੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਨਾ ਜਾਂਦਿਆਂ, ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ: (1) ਨੌਂ ਵਿਚੋਂ ਚਾਰ ਕਹਾਣੀਆਂ: ਮਮਤਾ, ਆਪਣਾ ਲਹੂ, ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭਟਕਣਾ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਪੀੜੀ ਪਾੜੇ ਕਾਰਨ ਤਿੜਕਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਅਤੇ ਸੰਤਾਪ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਜੂਝਦੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪੀੜੀਆਂ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਰਵਾਸੀ ਹੀ ਪਰ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜੀ ਨੇ ਪ੍ਰਵਾਸ ਦਾ ਜੋ ਸੰਤਾਪ ਹੰਢਾਇਆ ਅਤੇ ਨਸਲਵਾਦੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਦੋ-ਚਾਰ ਹੋਏ ਉਹ ਇੱਕ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਤੇ ਤੀਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਸੋਚ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨਾਲੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੀ ਹੈ। ਨਵੀ ਪੀੜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਮੂਲ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਪੱਛਮ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੰਗੇ ਗਏ ਹਨ। ਮੰਦੇ ਭਾਗੀਂ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੀਣੀ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। (2) ਦੋ ਕਹਾਣੀਆਂ: ‘ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਫਸਲ’ ਅਤੇ ‘ਦਾਸਤਾਨ’ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸਾਧਾਰਣ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਅੰਤਰ ਅਤੇ ਸਵਾਰਥੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। (3) ਦੋ ਕਹਾਣੀਆਂ: ‘ਅਸੀਸ’ ਅਤੇ ‘ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ’ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਪਿਆਰ ਹੈ। ਪਿਆਰ ਦੀ ਪਰਵਾਨਗੀ ਵਿਚ ਨੈਤਿਕ, ਸਮਾਜਕ, ਧਾਰਮਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਔਕੜਾ ਦਾ ਸਵੈ-ਵਿਰੋਧੀ ਰੋਲ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਹੈ। (4) ‘ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਹਵਾ’ ਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਆਏ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚਲੇ ਮਾਹੌਲ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਦੁਖਿਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜ਼ੂਦ ਕਾਇਮ ਸਦਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੀ ਦਿਲ ਟੁੰਬਵੀਂ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਡਾ: ਕੈਂਬੋ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਯਥਾਰਥ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਜ਼ਿਦਗੀ ਨੂੰ ਬਿਆਨਦਾ, ਕਥਾਨਕ ਤੋਰਦਾ ਲੜੀ ਦਰ ਲੜੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਸਿਖਰ ਤੇ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲੀ ਘਟਨਾ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਤੋਰਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਗੱਲ ‘ਮਮਤਾ’ ਵਿਚਲੇ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਪੱਲੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਪਛਤਾਵੇ ਦੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ‘ਆਪਣੇ ਲਹੂ’ ਵਿਚ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ‘ਕਿਰਪਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਪਰਕਾਸ਼ੋ’ ਦੀ ਹੋਵੇ। ਯਥਾਰਥਕ ਚਿਤਰਣ ਪੱਛਮੀ ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਟਕਰਾ ਵਜੋਂ ਪਾਠਕਾਂ ਗੋਚਰੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਜੰਮੀ-ਪਲੀ ਸੈਂਡੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ‘ਚੋਂ ਆਏ ਸੁਖਪ੍ਰੀਤ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਖੁਲ੍ਹ ਉਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੰਦਸ਼ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਫਿਰ ਟੁੱਟ-ਭੱਜ ਕਿਵੇਂ ਰੁਕੇ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਡਾ: ਕੈਂਬੋ ਨੇ ਆਵਾਸੀ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਉਸ ਸੰਤਾਪ ਦੀ ਖ਼ੂਬ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਚੰਗੀ ਐਸ਼ ਕਰਨਾ ਲੋੜਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਰਤਾ ਭਰ ਵੀ ਮੋਹ-ਪਿਆਰ ਜਾਂ ਸਤਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਡਾ: ਕੈਂਬੋ ਦੀ ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਭਟਕਣਾ’ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਹੈ। ਅੱਜ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹਰ ਨੌਜਵਾਨ ਪੱਛਮੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕਤਾ ਤੋਂ ਚੁੰਧਿਆ ਕੇ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਆਉਣ ਲਈ ਉਤਾਵਲਾ ਹੈ ਪਰ ਅਜਿਹੀ ਚਾਹਤ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚਲੇ ਗੁਰਪ੍ਰਤਾਪ ਨੂੰ ਜਿਸ ਦੋਰਾਹੇ ਤੇ ਲਿਆ ਖੜਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਕਿਸੇ ਸਰਾਪ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ। ਮਿਹਨਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਜਦੋਂ ਦੋ ਪੁਲਸੀਏ ਉਸਨੂੰ ਆ ਫੜਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭੁਚਾਲ ਜਿਹਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰਪ੍ਰਤਾਪ ਨੂੰ ‘ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੀ ਹੋਈ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਧੁੱਪ ਧੁੰਦਲੀ ਧੁੰਦਲੀ ਨਜ਼ਰ’ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ‘ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਹਵਾ’ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਫਿਰਕੂ ਜ਼ਹਿਰ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਦੁਖਾਂਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵਾਪਰੇ ਦੁਖਾਂਤ ਦਾ ਦਿਲ ਹਿਲਾਉਣਾ ਵਰਨਣ ਭਾਵੇਂ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਦੂੱਖੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਅੰਤ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ’ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਚੰਗੇ ਕਲ੍ਹ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਵਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ‘ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ’ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਨਾਂ ਉਤੇ ਹੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਨਾਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਲੰਮੀ ਹੈ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸਨੂੰ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਹੋਰ ਕਸਵਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਬੇਹਿਤਰ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਅਜੋਕੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਪਰ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਵੀ ਹੈ। ਸਨਦੀਪ ਤੇ ਸੁਖਪ੍ਰੀਤ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪੂਰਕ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਵਿਪਰੀਤ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਹਨ। ਇਹ ਰਵੱਈਆ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਵਿਸ ਘੋਲਦਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਵਿਪਰੀਤ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਨੇ ਬੜੀ ਹੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਰੌਚਕਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਿਆਂ ਅਨਜੋੜ ਵਿਆਹ ਦੀ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੁਆਇਆ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਸਾਧਾਰਨ ਅਤੇ ਸਹਿਜ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਕੋਈ ਉਚੇਚ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾ ਕਥਾ ਤੋਰੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਸਗੋਂ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੇ ਖੁਲਾਸੇ ਪਾਠਕਾਂ ਤੇ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸਬੰਧੀ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ, ਲੈਕਚਰ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਪਾਠਕ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾ ਸਭ ਕੁਝ ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਨਿਭਾਅ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਕਹਾਣੀ ਹਰ ਹੀਲੇ ਕਹਾਣੀ ਜ਼ਰੂਰ ਰਹਿਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਲਿਖਤ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਮੰਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਥੀਮ ਵੀ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸਮਝ ਆ ਸਕਣ ਵਾਲਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਡਾ: ਕੈਂਬੋ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ‘ਮਨੋਰਥ’ ਕਲਾਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੈ। ‘ਮਨੋਰਥ’ ਸਬੰਧੀ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਡਾ: ਕੈਂਬੋ ਦੀ ‘ਅਸੀਸ’ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗੇ ਢੰਗ ਨਾਲ, ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ‘ਗੁਰੂ-ਸ਼ਿਸ਼’ ਦੀ ਸਨਮਾਨਿਤ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਤਾਂ ਅੀਧਆਪਕ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸੰਤਾਨ ਵਾਂਗ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਹੀ ਅਧਿਆਪਕ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਸ਼ ਨੂੰ ‘ਅਸੀਸ’ ਤਾਂ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ‘ਸ਼ਿਸ਼’ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਵਰਗੇ ਪਵਿੱਤਰ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਬੱਝ੍ਹ ਸਕਦਾ। ਪਵਨਜੀਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰੀਤੀ ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਹੀ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਨਹੀਂ ਬਣਦੇ। ਨੌਜਵਾਨ ਅਧਿਆਪਕ ਪਵਨਜੀਤ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਕ ਫਰਜ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਰੌਂਅ ‘ਚ ਵਹਿਣ ਦੀ ਥਾਂ ਬੁੱਧ-ਵਿਵੇਕ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਂਦਿਆਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੈਤਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਸਰਵ-ਉੱਚ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘ਅਸੀਸ’ ਸੰਕੇਤਕ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਪਰ ਅਧਿਆਪਣ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆਦਾਇਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਵੀ ਹੈ। ਡਾ: ਕੈਂਬੋ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣਨ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਸ਼ਾ ਬੜੀ ਹੀ ਸਰਲ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗੀ ਵਰਤੀ ਹੈ। ਕਹਾਣੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਉਸਦੀ ਲਿਖਣ-ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਮ ਦਾ ਵੀ ਥਾਹ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਪਰਪੱਕ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਆਈ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨੇ ਥੀਮ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਦਾ ਰਾਹ ਹੋਰ ਵੀ ਸੁਖਾਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ‘ਥੀਮਜ਼’ ਰਾਹੀਂ ਵਰਤਮਾਨ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਅਣਭੋਲ ਹੀ ਨਵੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਡਾ: ਕੈਂਬੋ ਦੀ ਕਹਾਣੀ, ਪੂਰਬੀ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਮੁੱਲਾਂ, ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਪਰਵਾਸੀ ਜੀਵਨ, ਪਰਵਾਸੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਦੁਬਿਧਾ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਚੁਨੌਤੀਆਂ ਅਤੇ ਵਰਗ ਗੱਤ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਮੂੰਹ-ਬੋਲਦੀ ਤਸਵੀਰ ਹਨ ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ। ਪੂਰਬੀ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਰਲਵੀਂ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ‘ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ’ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੇਚ ਦੀਆਂ ਤਾਂ ਹਨ ਹੀ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਪੜ੍ਹਨ, ਮਾਨਣ ਅਤੇ ਸਾਂਭਣ ਯੋਗ ਵੀ ਹਨ। ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਵਧਾਈ ਦਾ ਪਾਤਰ ਹੈ। |
| ***
ਟਿੱਪਣੀ : ਇਹ ਰਚਨਾ ‘‘ਲਿਖਾਰੀ’ ਵੈਬਸਾਈਟ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਫਾਈਲਾਂ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੋੜੀਂਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ’ਲਿਖਾਰੀ.ਨੈੱਟ ‘ਤੇ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਲੈ ਰਹੇ ਹਾਂ।—ਲਿਖਾਰੀ (ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਛਪਿਆ 6 ਨਵੰਬਰ 2005) *** |
ਡਾ: ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਕੈਂਬੋ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਲੇਖਕ ਹੈ। ਥੋੜੇ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਿਧਾਵਾਂ ਸਬੰਧੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਕੇ ਇੱਕ ਸਫਲ ਲੇਖਕ ਵਜੋਂ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਿਆ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਵਿਧਾ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਸਾਹਿਤਕ ਸਫ਼ਰ ਆਰੰਭਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਆਲੋਚਨਾ, ਖੋਜ, ਸੰਪਾਦਨਾ, ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਮੁਖਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਢੰਗ ਦੀਆਂ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਉਤੇ ਪੂਰੀ ਤਨਦੇਹੀ ਅਤੇ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਹੱਥ ਅਜ਼ਮਾਇਆ। ਬਾਰਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਧੁੱਖਦਾ ਗੋਹਟਾ’ 1991 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਹੁਣ ਚੌਦਾਂ ਵਰ੍ਹੇ ਉਪਰੰਤ ਭਾਵ 2005 ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਇਹ ‘ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ’ ਨਾਂ ਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਛੱਪ ਕੇ ਪਾਠਕਾ ਅੱਗੇ ਆਇਆ ਹੈ।About the author
ਡਾ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ
ਡਾ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ
ਮੁੱਖ-ਸੰਪਾਦਕ,
‘ਲਿਖਾਰੀ’
(www.likhari.net)
ਜਨਮ : 1 ਮਈ 1937
ਜਨਮ ਸਥਾਨ : ਤਿੰਨਸੁਖੀਆ, (ਆਸਾਮ)
ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ : ਸ. ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ
ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ: ਸਰਦਾਰਨੀ ਗੁਰਬਚਨ ਕੌਰ
ਵਿੱਦਿਆ:
ਐਮ.ਏ. (ਪੰਜਾਬੀ), ਐਮ.ਐਸਸੀ (ਨੀਊਟਰੀਸ਼ੀਅਨ), ਪੀ.ਐਚ-ਡੀ(ਨੀਊਟਰੀਸ਼ੀਅਨ)
Three Years Teaching Certificate in Education(Univ. Of London)
Dip. In Teaching in a Multi-Ethnic School (CNAA)
Dip. In Language Teaching (RSA)
D. Hom, D.I.Hom (British Institute of Homeopathy
Reflex Zone Therapy (ITEC)
Fellow British Institute of Homeopathy
Fellow Institute of Holistic Health
ਕਿੱਤਾ:
ਡਾਕੀਅਾ ,ਅਧਿਆਪਨ, ਸੰਪਾਦਨਾ (ਅਤੇ ਕਈ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਹੋਰ ਕੰਮ)
ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ:
1. ਅੱਗ (ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ)
2. ਮੋਏ ਪੱਤਰ (ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ)
3. ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਕਾਲੀ ਸੋਚ (ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹ)
4. ਲੇਖਕ ਦਾ ਚਿੰਤਨ (ਨਿਬੰਧ/ਆਲੋਚਨਾ)
5. ਗੁਆਚੇ ਪਲਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ (ਨਿਬੰਧ)
6. ਅੱਖੀਆਂ ਕੂੜ ਮਾਰਦੀਆਂ (ਅਨੁਵਾਦ: ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀਆਂ)
7. ਬਰਤਾਨਵੀ ਲੇਖਿਕਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀਆਂ (15 ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ)
8. ਬਰਤਾਨਵੀ ਕਲਮਾਂ (ਨਿਬੰਧ/ਆਲੋਚਨਾ)
ਮਾਣ/ਸਨਮਾਨ :
1. ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਲਿਟਰੇਰੀ ਕੌਂਸਲ, (ਸ਼ਿਮਲਾ) ਵਲੋਂ ‘ਕਹਾਣੀ’ ਲਈ ਸਨਮਾਨ—-1959
2. ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੈਮੀਨਾਰ (27 ਮਾਰਚ-31 ਮਾਰਚ 1989) ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਵਿਸ਼ਵ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਸਮੇਂ ਬਦੇਸ਼ੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
2. ਈਸਟ ਮਿਡਲੈਂਡਜ਼ ਆਰਟਸ ਕੌਂਸਲ ਵਲੋਂ ‘ਕਹਾਣੀ’ ਲਈ ਇਨਾਮ/ਸਨਮਾਨ
3. ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਈਟਰਜ਼ ਫੋਰਮ, ਸਾਊਥੈਂਪਟਨ ਵਲੋਂ ਸਾਹਿਤਕ ਐਵਾਰਡ ਆਫ ਆਨਰ
4. ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ਵਾਲਥਮਸਟੋ ਵਲੋਂ ‘ਲਿਖਾਰੀ’ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਘਾਲਣਾ ਲਈ
5. ਆਲਮੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਲੰਡਨ ਵਲੋਂ ‘ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਐਵਾਰਡ’
6. ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਸਭਾ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਵਲੋਂ ਸਰਵੋਤਮ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨਮਾਨ ਚਿੰਨ੍ਹ
Before migrating to the U.K. in 1963:
(a) Worked as a School Teacher/Lecturer,
(b) Editted a literary Punjabi Monthly Magazine PATTAN (Adampur, Jallandhar)
(c) Worked as Sub-Editor in the Daily Akali Patrika (Jallandhar)
Upon arrival in the U.K. worked as a postman. Then after acquiring Three Years Teaching Certificate in Education from the University of London worked as a teacher in different education authorities in the U.K…… Newham, Sandwell, Wolverhampton and the City of Birmingham. In the U.K. also edited various papers and magazines such as: Mamta (weekly/Monthly), Punjabi Post(weekly), Asian Post.
His literary work appeared in well known monthlies, weeklies and daily News-papers such as Des Perdase, Sirnawaan, Mehram, Kahani Punjab, Punjabi Digest, Akaas, Nwaan Jamana, Punjabi Tribune, Ajit, Des Pardes, Punjab Times Weekly, Punjab Mail International, Meri Boli Mera Dharam.
His work in Hindi has appeared in Mukta, Man-Mukta, Naya Akaash and Ira India. His work in Urdu has appeared in Ravi, Lehraan, Daily Front.
ਸਾਹਿਤਕ ਪਰਾਪਤੀਆਂ ਸਬੰਧੀ ਕੁਝ ਟਿੱਪਣੀਆਂ:
1. “‘ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਕਾਲੀ ਸੋਚ’, ‘ਮੋਏ ਪੱਤਰ’ ਤੇ ‘ਲੇਖਕ ਦਾ ਚਿੰਤਨ’ ਤਿੰਨੇ ਹੀ ਅੱਖਰ ਅੱਖਰ ਪੜ੍ਹਕੇ ਸਵਾਦ, ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਤੇ ਸਿੱਖ-ਮਤ ਲਈ ਹੈ। ਧੰਨ ਹੋ ਜੋ ਅੰਗ੍ਰੇ੍ਰਜ਼ੀ ਦੇ ਗੜ੍ਹ ਤੇ ਸੋਮੇ ਵਿਚ ਨਹਾਉਂਦੇ ਭੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲੇ।--- ‘ਲੇਖਕ ਦਾ ਚਿੰਤਨ’ ਬਹੁਤ ਸ਼ਲਾਘਾ ਯੋਗ ਉਦਮ ਤੇ ਸਦਾ ਸਾਂਭਣ ਵਾਲਾ ਹੀਰਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਲਈ। ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਖੋਜ-ਪਤਰ ਸਚੀਂਮੁਚੀਂ ਬਹੁਤ ਖੋਜ ਭਰੀ ਕੀਮਤੀ ਸੁਗਾਤ ਬਣ ਗਈ ਹੈ।”
(ਸਵ: ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਐਸ.ਐਸ. ਅਮੋਲ 17.11.1990)
2. “ਰਾਏ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਇਕ ਅਣਗੌਲਿਆ ਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਸ਼ੀਲ ਸੰਦੇਸ਼ਾ ਜਾਂ ਸੇਧ ਹੈ।”(ਪ੍ਰਿੰਸੀ: ਐਸ¤ਐਸ¤ ਅਮੋਲ)
3. “ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਇੱਕ ਪੈਗ਼ਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਦਰਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇੱਕ ਖਾਸ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।”(ਡਾ: ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਿਰਾਲਾ)
4. “ਰਾਏ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਚੰਗੇ ਮੰਦੇ ਰਸਾਲਿਆਂ ਤੇ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਉਹ 1955 ਤੋਂ ਹੀ ਕਦੇ ਘੱਟ, ਕਦੇ ਵੱਧ ਛਪਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।”(ਪ੍ਰੋ. ਓ.ਪੀ. ਗੁਪਤਾ)
5. “ਰਾਏ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉੱਦੇਸ਼ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਤੇ ਸਮਾਜ ਉਸਾਰੀ ਹੈ।”(ਨਿਰੰਜਣ ਸਿੰਘ ਨੂਰ)
6. “ਡਾ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਚੰਗੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਦੇ ਯੋਗ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਕਹਾਣੀ ਕਲਾ ਦਾ ਪੂਰਨ ਗਿਆਨ ਵੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।” (ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਮਕਸੂਦਪੁਰੀ, ਸਾਡਾ ਹਿੱਸਾ `ਚ)
7. “ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਸਾਰਥਕ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਸਿੱਧ-ਪੱਧਰੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਦਰਸਾ ਕੇ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਆਰੰਭ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆਂ ਜਲਦੀ ਹੀ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕੀਲ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। (ਡਾ: ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਕੈਂਬੋ)
8. “ਡਾ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਕਵਿਤਾ, ਕਹਾਣੀ, ਆਲੋਚਨਾ ਤੇ ਨਿਬੰਧ ਆਦਿ ਵਿਧਾ ਤੇ ਕਲਮ-ਅਜ਼ਮਾਈ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ---ਨਿਬੰਧ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਦਾ ਉਚੇਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿਚ੍ਹਿਆ ਹੈ। --- ਡਾ: ਰਾਏ ਇੱਕ ਉਹ ਵਿਦਵਾਨ ਸਿਰਜਕ ਲੇਖਕ ਹੈ ਜਿਸ ਪਾਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵੀ। ਉਹ ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਨਿਬੰਧ ਰਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੌਧਿਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।” (ਗੁਰਮੇਲ ਮਡਾਹੜ)
9. “ਡਾ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਿਬੰਧ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਗੁਣਾਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ।”(ਡਾ: ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਡਡਵਾਲ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)
10. “ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਇਕ ਰਾਤ ਮੈਂ ਰਾਏ ਜੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਗੁਆਚੇ ਪਲਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼’ ਨੂੰ ਛੇੜ ਬੈਠਾ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਨਿਬੰਧਾਂ ਦੀ? ਮੈਂਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਭਰਮ ਨਿਵਾਰਨ ਹਿੱਤ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪੰਨੇ ਤੇ ਲੇਖਕ ਦੇ ਨਾਂ ਨੂੰ ਗੌਰ ਨਾਲ ਮੁੜ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਠੀਕ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਹੀ ਸੀ। ਮੈਂਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਤੇ ਮੈਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨਾਵਲਕਾਰ ਹੈ ਸੀ, ਨਾਟਕਾਰ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਛੱਡ ਦੋ ਸਨ। ਇੱਕ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਫ਼ੁੱਲ (ਸਵਰਗਵਾਸੀ) ਤੇ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਖੋਸਲਾ ਤੇ ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਚੋਟੀ ਦਾ ਨਿਬੰਧਕਾਰ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿੱਚ ਧੁੰਧਲੇ ਹੋ ਰਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਿਬੰਧਕਾਰ ਮੁੜ ਚੇਤੇ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।” (ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੂਈ ਸੰਪਾਦਕ ਮੇਰੀ ਬੋਲੀ ਮੇਰਾ ਧਰਮ, ਜੂਨ, 1994)
11. “ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਹੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖ ਦੇਣੀ ਆਪ (ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ) ਦੀ ਖੂਬੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲਤਾ ਵੀ ਆਪਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਹੈ।”(ਗੁਰਦਾਸ ਸਿਘ ਪਰਮਾਰ, ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ)
12. “ਏੱਥੇ (ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿਚ) ਚਿਰ ਕਾਲ ਤੋਂ ਪੂਰਨ ਸਹਿਜ-ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਸੀ ਜੀਵਨ ਭੋਗ ਰਿਹਾ ਡਾ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਨਿਸੰਦੇਹ ਅਸਲੋਂ ਹੀ ਵਿਲੱਖਣ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਸੁਆਮੀ ਹੈ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸਫਲ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਪੁੰਨ ਨਿਬੰਧਕਾਰ ਵੀ। ਪਰੋਢ ਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਆਲੋਚਕ ਵਾਲੇ ਲੋੜੀਂਦੇ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਵੀ ਉਸ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਜਿਹੜਾ ਗੁਣ ਰਾਏ ਹੁਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿੱਤਕ ਕੱਦ ਨੂੰ ਸਮਕਾਲੀ ਲੇਖਕਾਂ ਤੋਂ ਕਦਰੇ ਹੋਰ ਉੱਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਹਿੰਦੀ, ਬੰਗਾਲੀ, ਮਰਾਠੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਉੜੀਆ, ਤਿਲਗੋ, ਮਲਾਇਮ ਆਦਿ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੂਪਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦਣ ਦਾ।---ਡਾ: ਰਾਏ ਅਨੁਵਾਦਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੁਹਰਲੀ ਕਤਾਰ ਵਿਚ ਖੜੇ ਹੋਣ ਦਾ ਮੁਸਤਹਕ ਹੈ।” (ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੂਈ, ਸੰਪਾਦਕ, ਮੇਰੀ ਬੋਲੀ ਮੇਰਾ ਧਰਮ, ਸਤੰਬਰ 1995)
13. “ ਲੇਖਕ ਦਾ ਚਿੰਤਨ’ ਦੋ ਪੱਧਰਾਂ ਉਪਰ ਧਿਆਨ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਹਿਤ ਚਿੰਤਨ ਉਪਰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਉਹਨਾਂ ਖੋਜੀਆਂ ਲਈ ਮੂਲ ਸਾਮਗਰੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਵੱਲ ਰੁਚਿੱਤ ਹਨ। ਦੂਜੀ ਪੱਧਰ ਉਪਰ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਸਾਹਿਤ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣ-ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਕੁਛ ਮੂਲ ਨੁੱਕਤੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਜ਼ਾਤੀ ਅਨੁਭਵ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।” (ਡਾ: ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਂਗ, ਕੁਰਕਸ਼ੇਤਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ)
14. “ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਲਾ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪਕਿਆਈ ਹੈ। ਉਹ ਜੀਵੇ ਹੋਏ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਦਾ ਬੋਲ ਉਚਾਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਣ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਤਹਿ ਵਿਚ ਲੁਕੇ ਡੂੰਘੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਫਰੋਲਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।”(ਡਾ: ਜਗਬੀਰ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬੀਊਨ)
15. “ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ (ਆਫ਼ ਬਰਮਿੰਘਮ) ਇਕ ਚਰਚਿਤ ਹਸਤਾਖਰ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਕਹਾਣੀ ਫੜਨੀ, ਘੜਨੀ, ਕਹਿਣੀ ਤੇ ਮਟਕਾਉਣੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਪਾਠਕ ਰੋਟੀ ਤਾਂ ਵਿਚੇ ਛੱਡ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਰਾਏ ਦੀ ਕਿਸੇ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਵਿਚ ਵਿਚਾਲੇ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਸਕਦਾ। ਇੰਨੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਤੇ ਰੌਚਕਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ।” (ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਭੂਪਾਲ, ਅਜੀਤ 16 ਦਸੰਬਰ 1990)
16. “ਡਾ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਰਬਾਂਗੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਭਾਸ਼ਾਲੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿਚਾਲੇ ਭਾਵਾਤਮਕ ਪੁੱਲ ਉਸਾਰਦੀਆਂ ਹਨ।” (ਪ੍ਰੋ: ਹਮਦਰਦਵੀਰ ਨੌਸ਼ਹਿਰਵੀ, ਸਮਰਾਲਾ)
17. “ਰਾਏ ਦੀ ਕਲਮ ਵਿਚ ਸਹਿਜ ਹੈ, ਸ਼ੋਖੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਲਾਰੂ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਹੀਂ।” (ਡਾ: ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਚੰਨ)
18. “A chronicler of ordinary, inconspicuous lives, Gurdial Sngh Rai writes in an unpretentiously simple, straight-from-the heart, chatty style.” Rana Nayar (from Across the Shores: Punjabi Short Stories by Asian in Britain, 2002
***
