by |
ਕਵੀ ਵਰਿੰਦਰ ਪਰਿਹਾਰ ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜਗਤ ਵਿਚ ਇੱਕ ਜਾਣਿਆ ਪਹਿਚਾਣਿਆ ਨਾਂ ਹੈ। 1996 ਵਿਚ ਉਸਦੀਆਂ 22 ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੋਵੀਨੀਅਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਰੀਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਦੀ ਇਹ ਖੂਬੀ ਰਹੀ ਕਿ ਵਰਿੰਦਰ ਦੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜੀ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਸਮੇਤ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਢੇਰ ਸਾਰੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਏ ਅਤੇ ਕਾਵਿ-ਪਾਠ ਵੀ। ਹੁਣ 67 ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਉਸਦੀ ਸੱਜਰੀ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ “ਮੈਂ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਸੀ” ਪਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਹੋਰ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਵੀ ਪਰਕਾਸ਼ਨਾ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿਚ ਹਨ। ਵਰਿੰਦਰ ਪਰਿਹਾਰ ਇੱਕ ਸੰਜੀਦਾ ਇਨਸਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਸੰਜੀਦਗੀ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਣ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਜਿਵੇਂ ਦਿਸਦਾ ਹੈ ਤਿਵੇਂ ਹੀ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਰਸਰੀ ਤੌਰ ਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਦਿਆਂ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਦਾ ਹੀਆ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਨਿਸਚੈ ਹੀ ਇਹ ਉਸਦੇ ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਹੀਂ ਕੇਵਲ ਆਨੰਦਮਈ ਪਠਨ ਹੈ। “ਮੈਂ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਸੀ” ਦੇ ਸਮਰਪਿਤ ਪੰਨੇ ਤੇ ਵਰਿੰਦਰ ਪਰਿਹਾਰ ਜਦੋਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ: ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਜਿੰਨੀ ਹੀ ਭਿਆਨਕ, ਆਤਮਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਤਾਂ ਦਰਅਸਲ ਉਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਪਰਗਟਾਵੇ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਖੜਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਥੇ ਨਹੀਂ ਕਿਤੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਉਸਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ ਖੜਾ ਆਤਮਾ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦਾ ਤਣਾਉ ਭੋਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਣਾਉ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਲਈ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਖਿਆਤ ਦਿਸਦੇ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਜਾਮਾ ਵੀ ਪਹਿਨਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਹਰ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਉਹ ਕੂਕ ਕੂਕ ਕੇ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ “ਮੈਂ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਸੀ।” ਰੂਪ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਛੰਦ-ਬੱਧ ਜਾਂ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਨਹੀਂ। ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਖੁਲ੍ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ ਪਰ ਨਿਸਚੈ ਹੀ ਪੜ੍ਹਨ ਮਾਨਣ ਯੋਗ ਅਤੇ ਸਮਝ ਆ ਸਕਣ ਵਾਲੀ। ਬੌਧਿਕ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਦਿਲ-ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵਰਿੰਦਰ ਕਵਿਤਾ ਸਬੰਧੀ ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਤੁਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਆਪਣੇ ਰੂਪ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜਨਮ ਲੈ ਚੁੱਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੰਧਨ ਵਿਚ ਬੰਨਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਐਵੇਂ ਬਨਾਉਟੀ ਵਾਧੂ ਦੇ ਰੂਪ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਵਰਿੰਦਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪਾਠ ਧੀਰਜ ਨਾਲ ਕਰਿਦਆਂ ਸੋਝੀ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਤੀਖਣ ਅਤੇ ਭਾਵੁਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੂਖਮ ਅਤੇ ਕੋਮਲ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਹਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੀ ਤੁਕਾਂਤ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ‘ਬਾਘ’ ਵਿਚ ਉਹ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਬੈਠਾ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਵਿਅਥਾ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਿਆਂ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਦੇਖਣ ਯੋਗ ਹੈ। ‘ਬਾਘ’ ਇਸ ਵਾਰ ਫਿਰ ਗਲੀ ਵਿਚ ਆਵੇਗਾ। ‘ਬਾਘ’ ਸੰਕੇਤ ਹੈ ਜ਼ਾਲਮ ਵਲ, ਸੱਤਾ ਵੱਲ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਸ ਬਾਰ ਕਿਸ ਦੀ ਵਾਰੀ ਹੈ ਕੌਣ ਉਸਦੇ ਪੰਜੇ ਵਿਚ ਆਵੇਗਾ। ਬੜੇ ਹੀ ਸੁਡੌਲ ਅਤੇ ਨਿਰੋਏ ਜਿਸਮਾਂ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਵਿਚ ਬਾਘ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚੋਂ ਲਾਰਾਂ ਟਪਕ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਇਹ ਨਿਰੋਏ ਦਿਸਣ ਵਾਲੇ ਜਿਸਮ ਤਾਂ ਦਰਅਸਲ ਫਰੇਮਾਂ ਵਿਚ ਮੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੁਸਕਾਨ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵਾਲੀ ਸੁੱਕੀ ਮੁਸਕਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਉਤੇ ਸੁੱਕੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਹਾਰ ਚੜ੍ਹਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਅਤੇ: ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਝਾੜ ਪੂੰਝ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਸਦੀ ਖੁਲ੍ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਦਰਅਸਲ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਅੰਤਹਕਰਣ ਵਾਂਘ ਹੀ ਖੁਲ੍ਹੀ ਹੈ, ਸੁਤੰਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਵੀ। ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਪੰਗਤੀਆਂ ਆਸਮਾਨ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਪੈਰ ਟਿਕਾਈ ਸਹਿਜ ਭਰੀਆਂ ਹਨ। ਬੌਧਕ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਦਿੱਲ ਨੂੰ ਟੁੰਬਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰੋਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਾਂਗ ਹੀ ਆਨੰਦਿਤ ਵੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਦਾ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਹਿ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਕਹੇ ਵਿਚ ਬਹੁੱਤ ਕੁਝ ਅਣਕਿਹਾ ਵੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਹਿਣਾ ਅਤੇ ਲੁਕੋ ਕੇ ਰੱਖਣਾ ਵੀ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੀਰੀ ਗੁਣ ਹੈ। “ਇਕ ਘਟਨਾ ਦਾ ਬਿਆਨ” ਪਾਠਕ ਦੇ ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀਲਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਪੂਰੀ ਕਵਿਤਾ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਹੀ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਛੱਤ ਰਹਿਤ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਅਣਖੁਲ੍ਹਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਿਆਂ ਕਰਦਿਆਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕੁਰਸੀ, ਚੁਲ੍ਹੇ, ਧੂੜ ਭਰੇ ਫਰਸ਼ਾਂ ਉਤੇ ਲਹੂ ਦਾ ਚਿੱਕੜ ਦਿਖਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੁਸਕਰਾਂਦੇ ਤੇ ਇੱਧਰ ਉਧਰ ਰੁੜ੍ਹ ਰਹੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੇ ਵੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਫਿਰ: ਟੁੱਟੀ ਉਸ ਬਾਰੀ ‘ਚੋਂ ਹਰ ਕਵੀ ਮੈਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਤੂੰ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। “ਮੈਂ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਸੀ” ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਮੈਂ, ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਤੂੰ ਹੀ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਨਿੱਜ ਹੁਣ ਨਿੱਜਦਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਦੂਜੇ ਦਾ ਹੋ ਨਿਬੜਿਆ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਵਰਤ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਜੁਦਾ ਨਹੀਂ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਤੋਂ ਤੂੰ ਬਨਣ ਤੇ ਵੀ ਉਹ ਕੋਈ ਮਸੀਹਾ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜਾਂ ਯੂਧਿਸ਼ਟਰ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੇਗਾ। “ਅਸ਼ਵਥਾਮਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ” ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੁਚੇਤਨਾ ਦਾ ਪਰਗਟਾਅ ਬੜੇ ਹੀ ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ: ਮੈਂ ਕੋਈ ਯੁਧਿਸ਼ਟਰ ਨਹੀਂ ਪਰ ਵਰਿੰਦਰ ਆਪਣੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਤੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਇਲਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂਂ ਲੱਗਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਉਸਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖੇ ਢਿੱਡ ਵੀ ਨਾ ਸੌਣ ਦੇਵੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ: ਮੈਂਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਦਰਅਸਲ ਵਰਿੰਦਰ ਪਰਿਹਾਰ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਆਰਥਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਪਾਸਾਰ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਕਫ਼ ਹੈ। ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਪਰਗਟਾਵੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਵਰਤਦਾ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਾਵਿ-ਜਗਤ ਦੇ ਚਿਤਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਖਰੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਮੂਰਤੀਮਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮਟਕ ਹੈ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਹਿਜ-ਸੁਭਾ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਉਪਰਾਪਨ ਹੈ। ਉਹ ਗ਼ਲਤ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਗ਼ਲਤ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਵੇਖੋ “ਸਾਇਆ” ਕੀ ਕਰਦਾ ਹੈ: ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ —ਉਹ ਰੂਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਟੁੱਟਦੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਦੇ ਹਜ਼ੂਮ, ਰੂਹਾਂ ਦੇ ਕੋਹਰਾਮ ਵਿਚ ਕਾਗ਼ਜ਼ਾ ਦੇ ਪੁਰਜ਼ੇ ਪੁਰਜ਼ੇ, ਉੱਡ ਉਡ ਕੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਹੇ ਸਬੂਤਾਂ ਦੀ ਦੁਹਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੇ ਘਨੇੜੀ ਚੀਕਾਂ ਸਵਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਮਾਂ ਉਸਦੀ ਤਸਵੀਰ ਤੇ ਫ਼ੁੱਲ ਚੜਾਉਣ ਪਿਛੋਂ ਬਾਹਰ ਆਕੇ ਪੁੱਤਰ (ਸਾਏ) ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ: ਉਹ ਬੋਲਦਾ ਨਹੀਂ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਹੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਇੱਕ ਆਪਣੇ ਹੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਚੁੱਪ ਹੈ ਉਹ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲ-ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਝੰਝੋੜਨ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਾਠਕ ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਰਿੰਦਰ ਦੀ ਹੀ ਖੂਬੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨੂੰ ਬੜੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਸ਼ਿਦੱਤ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਨਵੇਂ ਬਿੰਬ, ਨਵੀਂ ਸਬਦਾਵਲੀ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਅਰਥ ਦਿੰਦੇ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਹਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪਾਠਕਾ ਨੂੰ ਕੀਲੀ ਰੱਖਣ ਦਾ ਸਾਹਸ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ, ਕੰਪੀਊਟਰ ਦਾ ਖਾਲੀ ਮੌਨੀਟਰ, ਚੀਨਾ ਕਬੂਤਰ, ਅਸ਼ਵਥਾਮਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਸਾਇਆ, ਧੁੱਪ, ਮੈਗਨੌਲੀਏ ਦੀ ਕਲੀ, ਸਿਧਾਰਥ ਕਿ ਸ਼ਿਸ਼ੂਪਾਲ, ਯਾਦ, ਕਾਠ ਦਾ ਪੁਤਲਾ ਬੋਲਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਰ, ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਆਦਿ ਦਿੱਲ-ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਟੁੰਬਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਵਰਤੀ ਗਈ ਸ਼ਬਾਦਾਵਲੀ, ਚਿੰਨ੍ਹ ਜਾਂ ਬਿੰਬ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਣੀ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜੀ ਦੇ ਵਰਤੇ ਗਏ ਸ਼ਬਦ ਆਮ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਓਪਰੇ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੇ। ਉਸਦੇ ਕਾਵਿ ਦਾ ਸਬੰਧ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸੱਚ ਹੈ ਜੋ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਭੂਤ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਨੂੰ ਮੂਰਤੀਮਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਅਣ-ਦਰਸਾਏ ਝਲਕਾਰਿਆਂ ਦੇ ਰੂ-ਬ-ਰੂ ਵੀ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਵਰਡਜ਼ਵਰਥ ਦੇ ਆਖੇ: “Poetry is the spontaneous overflow of powerful feelings. It takes its origin from emotion recollected in tranquility.” ਨੂੰ ਸੱਚ ਦਾ ਜਾਮਾ ਪਹਿਨਾਉਂਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਚੰਡ ਭਾਵਾਂ ਦੇ ਸਹਿਜ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਬਿੰਦੂ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਵਰਿੰਦਰ ਪਰਿਹਾਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਗਟਾਊ ਸਮਰਥਾ ਅਤੇ ਸੁਝਾਊ ਸ਼ਕਤੀ, ਸਾਡੀ ਨੀਝ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਨਾਲੋਂ ਹੋਰ ਤਿਖੇਰਾ ਅਤੇ ਪਕੇਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਨਿਰਸੰਦੇਹ, ਵਰਿੰਦਰ ਪਰਿਹਾਰ ਆਪਣੇ ਇਸ ਯਤਨ ਲਈ ਵਧਾਈ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ। (“ਬਰਤਾਨਵੀ ਕਲਮਾਂ” ‘ਚੋਂ ਡਾ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ)
(ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਛਪਿਆ 2001) *** |
About the author
ਡਾ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ
ਡਾ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ
ਮੁੱਖ-ਸੰਪਾਦਕ,
‘ਲਿਖਾਰੀ’
(www.likhari.net)
ਜਨਮ : 1 ਮਈ 1937
ਜਨਮ ਸਥਾਨ : ਤਿੰਨਸੁਖੀਆ, (ਆਸਾਮ)
ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ : ਸ. ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ
ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ: ਸਰਦਾਰਨੀ ਗੁਰਬਚਨ ਕੌਰ
ਵਿੱਦਿਆ:
ਐਮ.ਏ. (ਪੰਜਾਬੀ), ਐਮ.ਐਸਸੀ (ਨੀਊਟਰੀਸ਼ੀਅਨ), ਪੀ.ਐਚ-ਡੀ(ਨੀਊਟਰੀਸ਼ੀਅਨ)
Three Years Teaching Certificate in Education(Univ. Of London)
Dip. In Teaching in a Multi-Ethnic School (CNAA)
Dip. In Language Teaching (RSA)
D. Hom, D.I.Hom (British Institute of Homeopathy
Reflex Zone Therapy (ITEC)
Fellow British Institute of Homeopathy
Fellow Institute of Holistic Health
ਕਿੱਤਾ:
ਡਾਕੀਅਾ ,ਅਧਿਆਪਨ, ਸੰਪਾਦਨਾ (ਅਤੇ ਕਈ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਹੋਰ ਕੰਮ)
ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ:
1. ਅੱਗ (ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ)
2. ਮੋਏ ਪੱਤਰ (ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ)
3. ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਕਾਲੀ ਸੋਚ (ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹ)
4. ਲੇਖਕ ਦਾ ਚਿੰਤਨ (ਨਿਬੰਧ/ਆਲੋਚਨਾ)
5. ਗੁਆਚੇ ਪਲਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ (ਨਿਬੰਧ)
6. ਅੱਖੀਆਂ ਕੂੜ ਮਾਰਦੀਆਂ (ਅਨੁਵਾਦ: ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀਆਂ)
7. ਬਰਤਾਨਵੀ ਲੇਖਿਕਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀਆਂ (15 ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ)
8. ਬਰਤਾਨਵੀ ਕਲਮਾਂ (ਨਿਬੰਧ/ਆਲੋਚਨਾ)
ਮਾਣ/ਸਨਮਾਨ :
1. ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਲਿਟਰੇਰੀ ਕੌਂਸਲ, (ਸ਼ਿਮਲਾ) ਵਲੋਂ ‘ਕਹਾਣੀ’ ਲਈ ਸਨਮਾਨ—-1959
2. ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੈਮੀਨਾਰ (27 ਮਾਰਚ-31 ਮਾਰਚ 1989) ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਵਿਸ਼ਵ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਸਮੇਂ ਬਦੇਸ਼ੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
2. ਈਸਟ ਮਿਡਲੈਂਡਜ਼ ਆਰਟਸ ਕੌਂਸਲ ਵਲੋਂ ‘ਕਹਾਣੀ’ ਲਈ ਇਨਾਮ/ਸਨਮਾਨ
3. ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਈਟਰਜ਼ ਫੋਰਮ, ਸਾਊਥੈਂਪਟਨ ਵਲੋਂ ਸਾਹਿਤਕ ਐਵਾਰਡ ਆਫ ਆਨਰ
4. ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ਵਾਲਥਮਸਟੋ ਵਲੋਂ ‘ਲਿਖਾਰੀ’ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਘਾਲਣਾ ਲਈ
5. ਆਲਮੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਲੰਡਨ ਵਲੋਂ ‘ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਐਵਾਰਡ’
6. ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਸਭਾ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਵਲੋਂ ਸਰਵੋਤਮ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨਮਾਨ ਚਿੰਨ੍ਹ
Before migrating to the U.K. in 1963:
(a) Worked as a School Teacher/Lecturer,
(b) Editted a literary Punjabi Monthly Magazine PATTAN (Adampur, Jallandhar)
(c) Worked as Sub-Editor in the Daily Akali Patrika (Jallandhar)
Upon arrival in the U.K. worked as a postman. Then after acquiring Three Years Teaching Certificate in Education from the University of London worked as a teacher in different education authorities in the U.K…… Newham, Sandwell, Wolverhampton and the City of Birmingham. In the U.K. also edited various papers and magazines such as: Mamta (weekly/Monthly), Punjabi Post(weekly), Asian Post.
His literary work appeared in well known monthlies, weeklies and daily News-papers such as Des Perdase, Sirnawaan, Mehram, Kahani Punjab, Punjabi Digest, Akaas, Nwaan Jamana, Punjabi Tribune, Ajit, Des Pardes, Punjab Times Weekly, Punjab Mail International, Meri Boli Mera Dharam.
His work in Hindi has appeared in Mukta, Man-Mukta, Naya Akaash and Ira India. His work in Urdu has appeared in Ravi, Lehraan, Daily Front.
ਸਾਹਿਤਕ ਪਰਾਪਤੀਆਂ ਸਬੰਧੀ ਕੁਝ ਟਿੱਪਣੀਆਂ:
1. “‘ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਕਾਲੀ ਸੋਚ’, ‘ਮੋਏ ਪੱਤਰ’ ਤੇ ‘ਲੇਖਕ ਦਾ ਚਿੰਤਨ’ ਤਿੰਨੇ ਹੀ ਅੱਖਰ ਅੱਖਰ ਪੜ੍ਹਕੇ ਸਵਾਦ, ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਤੇ ਸਿੱਖ-ਮਤ ਲਈ ਹੈ। ਧੰਨ ਹੋ ਜੋ ਅੰਗ੍ਰੇ੍ਰਜ਼ੀ ਦੇ ਗੜ੍ਹ ਤੇ ਸੋਮੇ ਵਿਚ ਨਹਾਉਂਦੇ ਭੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲੇ।--- ‘ਲੇਖਕ ਦਾ ਚਿੰਤਨ’ ਬਹੁਤ ਸ਼ਲਾਘਾ ਯੋਗ ਉਦਮ ਤੇ ਸਦਾ ਸਾਂਭਣ ਵਾਲਾ ਹੀਰਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਲਈ। ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਖੋਜ-ਪਤਰ ਸਚੀਂਮੁਚੀਂ ਬਹੁਤ ਖੋਜ ਭਰੀ ਕੀਮਤੀ ਸੁਗਾਤ ਬਣ ਗਈ ਹੈ।”
(ਸਵ: ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਐਸ.ਐਸ. ਅਮੋਲ 17.11.1990)
2. “ਰਾਏ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਇਕ ਅਣਗੌਲਿਆ ਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਸ਼ੀਲ ਸੰਦੇਸ਼ਾ ਜਾਂ ਸੇਧ ਹੈ।”(ਪ੍ਰਿੰਸੀ: ਐਸ¤ਐਸ¤ ਅਮੋਲ)
3. “ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਇੱਕ ਪੈਗ਼ਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਦਰਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇੱਕ ਖਾਸ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।”(ਡਾ: ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਿਰਾਲਾ)
4. “ਰਾਏ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਚੰਗੇ ਮੰਦੇ ਰਸਾਲਿਆਂ ਤੇ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਉਹ 1955 ਤੋਂ ਹੀ ਕਦੇ ਘੱਟ, ਕਦੇ ਵੱਧ ਛਪਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।”(ਪ੍ਰੋ. ਓ.ਪੀ. ਗੁਪਤਾ)
5. “ਰਾਏ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉੱਦੇਸ਼ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਤੇ ਸਮਾਜ ਉਸਾਰੀ ਹੈ।”(ਨਿਰੰਜਣ ਸਿੰਘ ਨੂਰ)
6. “ਡਾ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਚੰਗੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਦੇ ਯੋਗ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਕਹਾਣੀ ਕਲਾ ਦਾ ਪੂਰਨ ਗਿਆਨ ਵੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।” (ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਮਕਸੂਦਪੁਰੀ, ਸਾਡਾ ਹਿੱਸਾ `ਚ)
7. “ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਸਾਰਥਕ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਸਿੱਧ-ਪੱਧਰੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਦਰਸਾ ਕੇ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਆਰੰਭ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆਂ ਜਲਦੀ ਹੀ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕੀਲ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। (ਡਾ: ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਕੈਂਬੋ)
8. “ਡਾ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਕਵਿਤਾ, ਕਹਾਣੀ, ਆਲੋਚਨਾ ਤੇ ਨਿਬੰਧ ਆਦਿ ਵਿਧਾ ਤੇ ਕਲਮ-ਅਜ਼ਮਾਈ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ---ਨਿਬੰਧ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਦਾ ਉਚੇਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿਚ੍ਹਿਆ ਹੈ। --- ਡਾ: ਰਾਏ ਇੱਕ ਉਹ ਵਿਦਵਾਨ ਸਿਰਜਕ ਲੇਖਕ ਹੈ ਜਿਸ ਪਾਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵੀ। ਉਹ ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਨਿਬੰਧ ਰਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੌਧਿਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ
ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।” (ਗੁਰਮੇਲ ਮਡਾਹੜ)
9. “ਡਾ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਿਬੰਧ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਗੁਣਾਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ।”(ਡਾ: ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਡਡਵਾਲ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)
10. “ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਇਕ ਰਾਤ ਮੈਂ ਰਾਏ ਜੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਗੁਆਚੇ ਪਲਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼’ ਨੂੰ ਛੇੜ ਬੈਠਾ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਨਿਬੰਧਾਂ ਦੀ? ਮੈਂਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਭਰਮ ਨਿਵਾਰਨ ਹਿੱਤ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪੰਨੇ ਤੇ ਲੇਖਕ ਦੇ ਨਾਂ ਨੂੰ ਗੌਰ ਨਾਲ ਮੁੜ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਠੀਕ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਹੀ ਸੀ। ਮੈਂਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਤੇ ਮੈਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨਾਵਲਕਾਰ ਹੈ ਸੀ, ਨਾਟਕਾਰ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਛੱਡ ਦੋ ਸਨ। ਇੱਕ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਫ਼ੁੱਲ (ਸਵਰਗਵਾਸੀ) ਤੇ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਖੋਸਲਾ ਤੇ ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਚੋਟੀ ਦਾ ਨਿਬੰਧਕਾਰ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿੱਚ ਧੁੰਧਲੇ ਹੋ ਰਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਿਬੰਧਕਾਰ ਮੁੜ ਚੇਤੇ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।” (ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੂਈ ਸੰਪਾਦਕ ਮੇਰੀ ਬੋਲੀ ਮੇਰਾ ਧਰਮ, ਜੂਨ, 1994)
11. “ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਹੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖ ਦੇਣੀ ਆਪ (ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ) ਦੀ ਖੂਬੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲਤਾ ਵੀ ਆਪਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਹੈ।”(ਗੁਰਦਾਸ ਸਿਘ ਪਰਮਾਰ, ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ)
12. “ਏੱਥੇ (ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿਚ) ਚਿਰ ਕਾਲ ਤੋਂ ਪੂਰਨ ਸਹਿਜ-ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਸੀ ਜੀਵਨ ਭੋਗ ਰਿਹਾ ਡਾ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਨਿਸੰਦੇਹ ਅਸਲੋਂ ਹੀ ਵਿਲੱਖਣ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਸੁਆਮੀ ਹੈ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸਫਲ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਪੁੰਨ ਨਿਬੰਧਕਾਰ ਵੀ। ਪਰੋਢ ਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਆਲੋਚਕ ਵਾਲੇ ਲੋੜੀਂਦੇ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਵੀ ਉਸ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਜਿਹੜਾ ਗੁਣ ਰਾਏ ਹੁਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿੱਤਕ ਕੱਦ ਨੂੰ ਸਮਕਾਲੀ ਲੇਖਕਾਂ ਤੋਂ ਕਦਰੇ ਹੋਰ ਉੱਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਹਿੰਦੀ, ਬੰਗਾਲੀ, ਮਰਾਠੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਉੜੀਆ, ਤਿਲਗੋ, ਮਲਾਇਮ ਆਦਿ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੂਪਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦਣ ਦਾ।---ਡਾ: ਰਾਏ ਅਨੁਵਾਦਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੁਹਰਲੀ ਕਤਾਰ ਵਿਚ ਖੜੇ ਹੋਣ ਦਾ ਮੁਸਤਹਕ ਹੈ।” (ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੂਈ, ਸੰਪਾਦਕ, ਮੇਰੀ ਬੋਲੀ ਮੇਰਾ ਧਰਮ, ਸਤੰਬਰ 1995)
13. “ ਲੇਖਕ ਦਾ ਚਿੰਤਨ’ ਦੋ ਪੱਧਰਾਂ ਉਪਰ ਧਿਆਨ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਹਿਤ ਚਿੰਤਨ ਉਪਰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਉਹਨਾਂ ਖੋਜੀਆਂ ਲਈ ਮੂਲ ਸਾਮਗਰੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਵੱਲ ਰੁਚਿੱਤ ਹਨ। ਦੂਜੀ ਪੱਧਰ ਉਪਰ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਸਾਹਿਤ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣ-ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਕੁਛ ਮੂਲ ਨੁੱਕਤੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਜ਼ਾਤੀ ਅਨੁਭਵ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।” (ਡਾ: ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਂਗ, ਕੁਰਕਸ਼ੇਤਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ)
14. “ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਲਾ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪਕਿਆਈ ਹੈ। ਉਹ ਜੀਵੇ ਹੋਏ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਦਾ ਬੋਲ ਉਚਾਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਣ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਤਹਿ ਵਿਚ ਲੁਕੇ ਡੂੰਘੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਫਰੋਲਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।”(ਡਾ: ਜਗਬੀਰ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬੀਊਨ)
15. “ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ (ਆਫ਼ ਬਰਮਿੰਘਮ) ਇਕ ਚਰਚਿਤ ਹਸਤਾਖਰ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਕਹਾਣੀ ਫੜਨੀ, ਘੜਨੀ, ਕਹਿਣੀ ਤੇ ਮਟਕਾਉਣੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਪਾਠਕ ਰੋਟੀ ਤਾਂ ਵਿਚੇ ਛੱਡ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਰਾਏ ਦੀ ਕਿਸੇ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਵਿਚ ਵਿਚਾਲੇ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਸਕਦਾ। ਇੰਨੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਤੇ ਰੌਚਕਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ।” (ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਭੂਪਾਲ, ਅਜੀਤ 16 ਦਸੰਬਰ 1990)
16. “ਡਾ: ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਰਬਾਂਗੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਭਾਸ਼ਾਲੀ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਕਾਰ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿਚਾਲੇ ਭਾਵਾਤਮਕ ਪੁੱਲ ਉਸਾਰਦੀਆਂ ਹਨ।” (ਪ੍ਰੋ: ਹਮਦਰਦਵੀਰ ਨੌਸ਼ਹਿਰਵੀ, ਸਮਰਾਲਾ)
17. “ਰਾਏ ਦੀ ਕਲਮ ਵਿਚ ਸਹਿਜ ਹੈ, ਸ਼ੋਖੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਲਾਰੂ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਹੀਂ।” (ਡਾ: ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਚੰਨ)
18. “A chronicler of ordinary, inconspicuous lives, Gurdial Sngh Rai writes in an unpretentiously simple, straight-from-the heart, chatty style.” Rana Nayar (from Across the Shores: Punjabi Short Stories by Asian in Britain, 2002
***
