*ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਨਾਮ*
|
![]()
‘ਭਾਬੀ ਰੁਪੈ ਹਨ?’ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਚੰਗੇ ਭਾਗੀਂ ਕੋਈ ਅਨਹੋਣੀ ਨਾ ਵਾਪਰੀ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਲਖਨਊ ਪੁੱਜ ਗਏ। ਲਖਨਊ ਪੁੱਜਣ ਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਖਿਸਕ ਗਏ। ਦੁਰਗਾ ਭਾਬੀ ਦੇ ਪਤੀ ਭਗਵਤੀ ਚਰਨ, ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਭਗੌੜੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਲਕੱਤੇ ਵਿੱਚ ਸੁਸ਼ੀਲਾ ਦੀਦੀ ਪਾਸ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਭਗਵਤੀ ਚਰਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਾਰ ਮਿਲੀ। ਲਿਖਿਆ ਸੀ: ‘ਵੀਰ ਨਾਲ ਆ ਰਹੀ ਹਾਂ।’ –ਦਸਖ਼ਤ ਸਨ: ਦੁਰਗਾਵਤੀ। ਭਗਵਤੀ ਚਰਨ ਅਤੇ ਸੁਸ਼ੀਲਾ ਦੀਦੀ ਕੁਝ ਨਾ ਸਮਝ ਸਕੇ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਕਲਕਤਾ ਦੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉਤੇ ਪੁੱਜੇ। ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਸਭ ਕੁਝ ਸਮਝ ਗਏ। ਭਗਵਤੀ ਚਰਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੁਰਗਾ ਦੇ ਮੋਢੇ ਉਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਦਿਆਂ ਗੱਦ ਗੱਦ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ: ‘ਦੁਰਗਾ! ਮੈਂ ਤੈਂਨੂੰ ਅੱਜ ਸਮਝਿਆ।’ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਸਾਂਡਰਸ ਉਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣਗੇ ਜਦ ਜੈ ਗੁਪਾਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰੇਗਾ। ਜੈ ਗੁਪਾਲ, ਸਾਈਕਲ ਠੀਕ ਕਰਨ ਦੇ ਬਹਾਨੇ, ਗੇਟ ਦੇ ਲਾਗੇ ਖੜਾ ਸੀ। ਸਾਈਕਲ ਇਸ ਕਰਕੇ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਸਾਂਡਰਸ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਏ ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਾਈਕਲ ਉਤੇ ਉਸਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰੇਗਾ। ‘ਆਜ਼ਾਦ’ ਵੀ ਪਸਤੌਲ ਲੈ ਕੇ ਖੜੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਕੇ ਪੁਲਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣਗੇ। ਜੈ ਗੁਪਾਲ ਨੇ ਨਿਸਚਤ ਸਮੇਂ ਉਤੇ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ। ਸਾਂਡਰਸ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਡਿੱਗਦੇ ਹੀ ਬਰਾਮਦੇ ਵਿੱਚ ਖੜਾ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਚੀਕ ਪਿਆ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਨਿਪਟਾ ਕੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਹਾਤੇ ਵੱਲ ਵੱਧ ਤੁਰੇ। ਟਰੈਫਿਕ ਇੰਨਸਪੈਕਟਰ ਫਰਲ ਅਤੇ ਦੋ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ। ਵਾਪਸੀ ਗੋਲੀਆਂ ਕਾਰਨ ਸਿਪਾਹੀ ਡਰ ਗਏ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਗ੍ਹਾਂ ਨਿਕਲ ਤੁਰੇ। ਆਜ਼ਾਦ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਚਾ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਰਾਹ ਰੋਕ ਕੇ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ। ਕਾਨਸਟੇਬਲ ਚੰਦਨ ਸਿੰਘ ਅੱਗੇ ਵੱਧਿਆ। ਆਜ਼ਾਦ ਨੇ ਲਲਕਾਰਿਆ ਪਰ ਚੰਦਨ ਸਿੰਘ ਨਾ ਰੁਕਿਆ। ਆਜ਼ਾਦ ਦੀ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਚੰਦਨ ਸਿੰਘ ਸਦਾ ਦੀ ਨੀਂਦੇ ਸੌਂ ਗਿਆ। ਆਜ਼ਾਦ ਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਲਜ ਦੇ ਬੋਰਡਿੰਗ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ (ਹਿ.ਸੋ.ਰੀ.ਅੈ.) ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਹੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕੇਂਦਰੀ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣ ਦਾ ਅਰਥ ਕੋਈ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਵਾਲਾ ਕਾਰਜ ਜਾਂ ਪਾਗਲਪਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਯੋਜਨਾ ‘ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ’ ਦੀ ਮੂੰਹ ਬੋਲਦੀ ਨੀਤੀ ਸੀ। ਕੇਂਦਰੀ ਸਮਿਤੀ ਨੇ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜਦ ‘ਪਬਲਿਕ ਸੇਫਟੀ ਬਿੱਲ’ ਅਤੇ ‘ਟਰੇਡਜ਼ ਡਿਸਪੀਊਟ ਬਿੱਲ’ ਨੂੰ ਬਹੁਮੱਤ ਰਾਹੀਂ ਨਾ ਮੰਨਣ ਦੇ ਬਾਵਜ਼ੂਦ ਵੀ ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਸੁੱਟ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।
ਸੁਖਦੇਵ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬੜਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਦੋਸਤ ਸੀ। ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਲੈ ਜਾ ਕੇ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗਾ: ‘ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣ ਤਾਂ ਤੈਂ ਇਕੱਲਿਆਂ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਫਿਰ ਇਹ ਦੂਜੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਭੇਜਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ?’ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ: ‘ਇਹ ਤਾਂ ਕੇਂਦਰੀ ਸਮਿਤੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੈ।’ ਸੁਖਦੇਵ ਆਪਣੀ ਆਦਤ ਅਨੁਸਾਰ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅੱਗ ਉਗਲਦਾ ਬੋਲਿਆ: ‘ਇਹ ਸਭ ਬਕਵਾਸ ਹੈ। ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਉਤੇ ਆਪ ਕੁਹਾੜਾ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈਂ। ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੱਲ ਦਾ ਇਕ ਮਾਤਰ ਸਹਾਰਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈਂ। ਤੂੰ ‘ਸੰਨਿਆਲ ਦਾਦਾ’ ਅਤੇ ‘ਜੈ ਚੰਦ’ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈਂ। ਮੈਂਨੂੰ ਤਾਂ ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਬਣ ਜਾਵੇਂਗਾ।’ ਇੱਥੇ ਇਹ ਚੇਤੇ ਕਰਾਉਣਾ ਉਚਿਤ ਰਹੇਗਾ ਕਿ 1914-15 ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਕੇਸ ਦੇ ਮੁਕਦਮੇ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਬਾਰੇ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਸੀ: ‘ਭਾਈ ਪਰਮਾ ਨੰਦ ਇਸ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਅਤੇ ਸੂਤਰਧਾਰ ਹੈ ਪਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਕਟ ਸਮੇਂ ਇਹ ਦੂਜੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਣ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।’ ਸੁਖਦੇਵ, ਇਸ ਹੀ ਪਰਮਾ ਨੰਦ ਵੱਲ ਇਸ਼ਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਤਾਹਨੇ ਦਿੰਦਿਆਂ ਗੁੱਸਾ ਦਿਲਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸਿ਼ਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਵਾਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦਿਆਂ ਕਿਹਾ: ‘ਭਗਤ ਸਿੰਘ! ਤੂੰ ਸਦਾ ਤਾਂ ਇੰਝ ਬੱਚ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਤੈਂਨੂੰ ਵੀ ਅਦਾਲਤ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਦਾਲਤ ਤੇਰੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਕੁਝ ਕਹੇਗੀ।’ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕੰਬ ਉਠਿੱਆ। ਉਸਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਇੰਨਾ ਹੀ ਕਿਹਾ: ‘ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣ ਮੈਂ ਹੀ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਕੇਂਦਰੀ ਸਮਿਤੀ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਮੰਨਣੀ ਹੀ ਪਵੇਗੀ। ਤੂੰ ਅੱਜ ਜੋ ਮੇਰਾ ਅਪਮਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਸਦਾ ਜਵਾਬ ਮੈਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਤੂੰ ਅੱਜ ਪਿੱਛੋਂ ਕਦੇ ਫਿਰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰੀਂ।’ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਰੁੱਖੇ ਲਹਿਜੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ: ‘ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਸਬੰਧੀ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।’ ਸੁਖਦੇਵ ਜੱਦ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸੁੱਜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਰੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ: 20 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਅਗ੍ਹਾਂ ਉਸ ਪੱਤਰ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸਤਰਾਂ ਹਾਜ਼ਰ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਤੋਂ ਇਹਨਾਂ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਸੂਝ, ਦਲੇਰੀ ਅਤੇ ਨਿਰਭੈਤਾ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ: ‘ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਯੁੱਧ ਛਿੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਲੜਾਈ ਤਦ ਤੱਕ ਚਲਦੀ ਰਹੇਗੀ ਜਦ ਤੱਕ ਤਾਕਤਵਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਤੇ ਆਪਣਾ ਏਕਾ-ਅਧਿਕਾਰ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਚਾਹੇ ਐਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਅੰਗਰੇਜ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਅਤੇ ਜਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਹੀ ਹੋਣ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਲੁੱਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਹੋੲੀ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਖਾਲਸ ਭਾਰਤੀ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਚੂਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। — ਇਹ ਯੁੱਧ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਜਦ ਤੱਕ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਰਤਮਾਨ ਢਾਂਚਾ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਹਰ ਵਸਤੂ ਵਿਚ ਪ੍ਰੀਵਰਤਨ ਜਾਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ, ਮਨੁੱਖੀ ਸਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਯੁੱਗ ਦਾ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਨਿਕਟ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਆਖਰੀ ਯੁੱਧ ਲੜਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਹ ਯੁੱਧ ਫੈਸਲਾਕੁਨ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਹਨ। ਇਹ ਉਹ ਲੜਾਈ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਸਾਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਫਖ਼ਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਯੁੱਧ ਨੂੰ ਨਾ ਤੇ ਅਸਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੀ ਕੀਤਾ ਹੈ ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਾਡੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਸ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਲਾਈਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਯਤੀਂਦਰ ਨਾਥ, ਜੇਤਿਨ ਦਾਸ ਅਤੇ ਭਗਵਤੀ ਚਰਣ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰੌਸ਼ਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਮਹਾਨ ਹਨ। — ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਵੀਰ ਕੁਲਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਿਹੜਾ ਖਤ ਲਿਖਿਆ ਉਹ ਇਸ ਪਰਕਾਰ ਸੀ: ‘ਅੱਜ ਤੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੰਝੂ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ। ਅੱਜ ਤੇਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਰਦ ਭਰੀਆਂ ਸਨ। ਤੇਰੇ ਹੰਝੂ ਮੈਥੋਂ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੇ। ਪਿਆਰੇ ਵੀਰ! ਪੂਰੀ ਹਿੰਮਤ ਨਾਲ ਵਿੱਦਿਆ ਹਾਸਲ ਕਰੀਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਿਹਤ ਦਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖੀਂ। ਹੋਰ ਕੀ ਲਿਖਾਂ? ਹੌਸਲਾ ਰੱਖੀਂ’—-ਸੁੱਣ: ਉਸੇ ਯਹਿ ਫਿ਼ਕਰ ਹੈ ਹਰਦਮ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਸ਼ਮਾਂ ਦੇ ਪਰਵਾਨੇ ਫਾਂਸੀ ਦਿਆਂ ਰੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮ ਕੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਹੱਸਦਿਆਂ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪਰਾਪਤ ਕਰ ਗਏ। ਸਵਰਗਵਾਸੀ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ: ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਤਾਰ ਰਾਹੀਂ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਪਾਸ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਦੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ। ਪਰੰਤੂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਟੁਕੜੇ ਟੁਕੜੇ ਕਰਕੇ ਬੋਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਪਾ ਕੇ ਜਲਾ ਦਿੱਤਾ। |
ਟਿੱਪਣੀ : ਇਹ ਰਚਨਾ ‘‘ਲਿਖਾਰੀ’ ਵੈਬਸਾਈਟ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਫਾਈਲਾਂ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੋੜੀਂਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ’ਲਿਖਾਰੀ.ਨੈੱਟ ‘ਤੇ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਲੈ ਰਹੇ ਹਾਂ।—ਲਿਖਾਰੀ
(ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਛਪਿਆ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ‘ਅਜੀਤ’ ਜਲੰਧਰ ਦੇ 15 ਅਗਸਤ 1959 ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੰਬਰ ਵਿੱਚ) |
About the author
