ਦੋ ਸ਼ਬਦ: ਅਮਰੀਕਾ ਵੱਸਦਾ ਡਾ. ਪ੍ਰੇਮ ਮਾਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕ ਜਗਤ ਵਿਚ, ਇੱਕ ਜਾਣਿਆ-ਪਹਿਚਾਣਿਆ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਨਾਂ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਪਿਛੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਵੀ ਉਹ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਹੀ ਕਿੱਤੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਰਿਹਾ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੀਅਾਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਅਾਂ ਵਿਚ ਉਸਨੇ 35 ਕੁ ਵਰੵੇ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਖੋਜ ਦਾ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਡਾ. ਮਾਨ ਦਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸਬੰਧ ‘ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ’ ਨਾਲ ਰਿਹਾ। ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਉਸਦੀਅਾਂ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਛਪੀਅਾਂ 12 ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪਾਈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੁਰਲੱਭ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਰ ਬੋਲੀਅਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋਏ। ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਡਾ. ਮਾਨ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਪੱਲਾ ਵੀ ਕੱਸਕੇ ਫੜੀ ਰੱਖਿਆ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਸਦੀਅਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਵੀ ਪੰਜ ਪੁਸਤਕਾਂ ਆ ਚੁੱਕੀਅਾਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ 1970 ਵਿਚ ‘ਚੁਬਾਰੇ ਦੀ ਇੱਟ’ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, 1972 ਵਿਚ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਪਲਕਾਂ ਡੱਕੇ ਹੰਝੂ’, ਸ਼ਬਦ-ਚਿਤਰਾਂ(ਰੇਖਾ-ਚਿੱਤਰਾਂ) ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਦੋ ਐਡੀਸ਼ਨ ’ਅੰਦਰੇਟੇ ਦਾ ਜੋਗੀ’ (2020 ਅਤੇ 2022)। ‘ਅੰਦਰੇਟੇ ਦਾ ਜੋਗੀ’ ਦਾ ਹਿੰਦੀ ਐਡੀਸ਼ਨ ਵੀ ਛੱਪ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। 2024 ਵਿਚ ‘ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਕਹਾਣੀਅਾਂ’ (2023 ਦੀਅਾਂ ਮੇਰੀਅਾਂ ਪਸੰਦੀਦਾ 11 ਕਹਾਣੀਅਾਂ) ਅਤੇ 2024 ਵਿਚ ਹੀ ‘ਨਿੱਕੀਅਾਂ ਵੱਡੀਅਾਂ ਗੱਲਾਂ’ (ਵਾਰਤਕ)। ਸਾਹਿਤ ਕਲਾ ਸੰਪੰਨ ਡਾ. ਮਾਨ ਦੀ ‘ਗ਼ਜ਼ਲ, ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਵਾਰਤਕ’ ਉਤੇ ‘ਗਹਿਰ-ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਪੱਕੀ’ ਪਕੜ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ ਕਹਿਣ ਦਾ ਉਸਨੂੰ ਵੱਲ ਹੈ। ਬੜੇ ਹੀ ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ ਸਹਿਜ, ਸਰਲ ਅਤੇ ਰੌਚਕਤਾ ਭਰੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਬਿਰਤਾਂਤ/ਵਾਰਤਾਲਪ ਸਿਰਜਦਾ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਅਛੋਪਲੇ ਜਿਹੇ ਹੋਕੇ, ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਸਿੱਖਰ ਤੱਕ ਪੁੱਜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਠਕ ਠੰਠਬਰ ਜਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਕੰਬਣੀ ਜਿਹੀ ਛਿੜਦੀ ਹੈ। ਝਟਕਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਪਰ ਪਾਠਕ ਕਿਸੇ ਉਲਝਣ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਸਭ ਕੁਝ ਸਾਫ਼-ਸਪਸ਼ਟ ਜਿਹਾ ਦਿਸਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਡਾ. ਮਾਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਜਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੀ ਇਸ ਅਮੀਰੀ ਨੇ ਹੀ ‘ਲਿਖਾਰੀ’ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਛੱਪਦੀਅਾਂ ਉਸ ਦੀਅਾਂ ਬੇਸ਼-ਕੀਮਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਕੀਲੀ ਰੱਖਿਆ। ਅੱਜ ਡਾ. ਪ੍ਰੇਮ ਮਾਨ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਕਹਾਣੀ ‘ਤੁਰੵਲੇ ਵਾਲੀ ਪੱਗ’ ‘ਲਿਖਾਰੀ’ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਰੁ-ਬ ਰੂ ਕਰਦਿਅਾਂ ਪਰਸੰਨਤਾ ਦਾ ਅਨੁਭੱਵ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੂਰਨ ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਇਸ ਸਰਲ ਜਿਹੀ ਲੱਗਦੀ ‘ਮੈਂ’ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਅਾਂ ਪੜ੍ਹਦਿਅਾਂ ਸਿੱਖਰ ‘ਤੇ ਪੁੱਜਦਿਅਾਂ ‘ਬਿਹਾਰ’ ਤੋਂ ਲਿਅਾਂਦੇ ’ਦੇਵੀ ਦਾਸ’ ਤੋਂ ‘ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ’ ਬਣੇ ਨੌਕਰ ਦੁਆਰਾ ‘ਬਾਪੂ’ ਨੂੰ ਪਹਿਨਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ‘ਤੁਰੵਲੇ ਵਾਲੀ ਪੱਗ’ ਦੇ ਸੇਕ-ਵੇਗ ਤੋਂ ਅਭਿੱਜ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਣਗੇ।—ਲਿਖਾਰੀ |
ਤੁਰੵਲੇ ਵਾਲੀ ਪੱਗ—ਡਾ. ਪ੍ਰੇਮ ਮਾਨ
ਮੇਰੀ ਇਕੋ-ਇਕ ਭੈਣ ਸੀ ਅਤੇ ਭਰਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਭੈਣ ਦਾ ਵਿਆਹ ਮੇਰੇ ਕੈਨੇਡਾ ਆਉਣ ਤੋਂ ਚਾਰ ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਵਕੀਲ ਸੀ ਅਤੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਭੈਣ ਭਾਵੇਂ ਬੀ.ਏ. ਪਾਸ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੋਈ ਨੌਕਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਘਰ ਰਹਿ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਪਾਲ਼ੇ ਸਨ ਜੋ ਹੁਣ ਡਾਕਟਰ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ਬਹੁਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਵਾਂਗ ਭੈਣ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਦੀ ਵੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਡਾਕਟਰ ਜਾਂ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਬਣਨ। “ਬੇਟਾ ਤੂੰ ਕਨੇਡਾ ਕੀ ਕਰਨਾ। ਐਵੇਂ ਜਾ ਕੇ ਫ਼ੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿਚ ਧੱਕੇ ਖਾਏਂਗਾ। ਐਥੇ ਸਾਨੂੰ ਰੱਬ ਨੇ ਬੜਾ ਕੁਛ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ।” ਬਾਪੂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ। “ਬਾਪੂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਲੰਬੜਦਾਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ। ਮੀਂਹ ਪਵੇ, ਨ੍ਹੇਰੀ ਆਵੇ, ਗਰਮੀ ਹੋਵੇ, ਸਰਦੀ ਹੋਵੇ, ਘਰ-ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਥੋੜ੍ਹੇ-ਥੋੜ੍ਹੇ ਪੈਸਿਆਂ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕਰੀ ਜਾਓ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਕਈਆਂ ਦੇ ਘਰੀਂ ਕਈ-ਕਈ ਗੇੜੇ ਮਾਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਐ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਪੈਸਿਆਂ ਲਈ।” ਫਿਰ ਬਾਪੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀ ਗੱਲ ਆਖ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, “ਬੇਟਾ, ਅਸੀਂ ਮੁੱਦਤਾਂ ਬਾਅਦ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇ ਕੇ ਗੋਰਿਆਂ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਹੈ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਕਰਨ ਫਿਰ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਸਮਝ ਕਦੋਂ ਆਊਗੀ?” ਅਸਲ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸਰਗਰਮ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵੀ ਗਏ ਸਨ। ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਨੂੰ ਜਾਣ ਦੇ ਵਾਊਚਰ ਆਮ ਮਿਲ਼ਦੇ ਸਨ, ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਕਈ ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੇ, ਜੋ ਇਹ ਵਾਊਚਰ ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ, ਜ਼ੋਰ ਪਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆ ਜਾਵੇ ਪਰ ਬਾਪੂ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਜਾਣ ਨੂੰ ਗੋਰਿਆਂ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਕਹਿ ਕੇ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਕਰ ਕੇ ਬਾਪੂ ਮੇਰੇ ਕੈਨੇਡਾ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਖ਼ੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। “ਬਾਪੂ ਜੀ, ਮੈਂ ਗੁਲਾਮੀ ਕਰਨ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰ ਕੇ ਜਾ ਰਿਹਾਂ। ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਕੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਰਹਿਣ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਹੈ ਕਿ ਜਾ ਕੇ ਦੇਖ ਲਵਾਂ ਕਿ ਕਨੇਡਾ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਏ।” ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਬਦਲ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਕਾਫ਼ੀ ਪੁਰਾਣੇ ਘਰ ਢਾਹ ਕੇ ਨਵੇਂ ਬਣਾ ਲਏ ਗਏ ਸਨ। ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਕਈ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕੋਠੀਆਂ ਬਣ ਗਈਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਤਾਂ ਬਾਹਰਲੇ ਮੁਲਕਾਂ ਤੋਂ ਆਏ ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬਣੀਆਂ ਸਨ। ਪਿੰਡ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੀ ਬਦਲ ਗਈ ਸੀ। ਖੇਤੀ ਦੇ ਢੰਗ ਤਰੀਕੇ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਬਦਲੇ ਪਏ ਸਨ। ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਮੈਂ ਗਿਆ ਪੀਣ ਲਈ ਕੋਕਾ ਕੋਲਾ ਹੀ ਮਿਲ਼ਦਾ ਸੀ। ਇੰਨਾ ਕੋਕਾ ਕੋਲਾ ਮੈਂ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੀਤਾ ਸੀ ਜਿੰਨਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਤਿੰਨਾਂ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚ ਪੀ ਲਿਆ ਸੀ। ਪੀਣ ਲਈ ਲੱਸੀ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਦੋ ਘਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਮਿਲ਼ੀ ਸੀ। ਤਿੰਨਾਂ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਦਲੇ ਤੌਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ੂਬ ਅਭਿਆਸ ਹੋਇਆ। ਸੜਕਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ ਸੀ। ਅਮੀਰ ਲੋਕ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਅਮੀਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਹੋਰ ਵੀ ਗਰੀਬ। ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਬਣਾਈਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਵਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੋਚਿਆ, “ਕਿਵੇਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਣਗੇ ਇਹ ਲੋਕ? ਕੀ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ? ਕੀ ਮਿਲ਼ਿਆ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ? ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਖ਼ਰਾਬ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।” ਫਿਰ ਇਕ ਦਿਨ ਡੈਨੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, “ਹੈਰੀ, ਕੀ ਤੂੰ ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਡਿਨਰ ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ਼ ਜਾਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰੇਂਗਾ?” ਉਸ ਰਾਤ ਮੈਨੂੰ ਮਸਾਂ ਦੋ ਕੁ ਘੰਟੇ ਹੀ ਨੀਂਦ ਆਈ। ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਜਾਗਦਾ ਹੋਇਆ ਡੈਨੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਡਿਨਰ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦੇਣ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੋਵੇਗਾ; ਕੀ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਦੀ ਹੈ; ਜੇ ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ; ਜੇ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਪਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕੀ ਇਹ ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਬਦਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ; ਉਸ ਨਾਲ਼ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਹੋਵੇਗੀ; ਦੋ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਇੰਨੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਪਲ਼ੇ ਕੀ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ਼ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ਼ ਰਹਿ ਸਕਾਂਗੇ? ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸਵਾਲ ਵੀ ਮਨ ਵਿਚ ਆਏ। ਫਿਰ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਹਾਲੇ ਤਾਂ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਤੇ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇੰਨੀ ਦੂਰ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਪੈ ਗਿਆਂ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਹਾਸਾ ਵੀ ਆਇਆ। ਪਰ ਫਿਰ ਦੁਬਾਰਾ ਉਹੀ ਸਵਾਲ ਮਨ ਵਿਚ ਆ ਗਏ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਚਦਿਆਂ-ਸੋਚਦਿਆਂ ਕਿਤੇ ਤੜਕੇ ਜਾ ਕੇ ਕੁਝ ਨੀਂਦ ਆਈ। ਦੋ ਕੁ ਘੰਟਿਆਂ ਬਾਅਦ ਅਲਾਰਮ ਨੇ ਜਗ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਡੈਨੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਮਨ-ਪਸੰਦ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਰੈਸਟੋਰੈਂਟ ਵਿਚ ਡਿਨਰ ਤੇ ਗਏ। ਡਿਨਰ ਕਰਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਚਾਰ ਘੰਟੇ ਰੈਸਟੋਰੈਂਟ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਵੈਸੇ ਡਿਨਰ ਤਾਂ ਇਕ ਬਹਾਨਾ ਸੀ, ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਬਾਰੇ ਜਾਨਣਾ ਹੀ ਖ਼ਾਸ ਮਕਸਦ ਸੀ। ਡਿਨਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੱਖਰੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਡੈਨੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਾਂਹਾਂ ਵਿਚ ਘੁੱਟਦਿਆਂ ਮੇਰੀ ਗੱਲ੍ਹ ਤੇ ਚੁੰਮਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਹੈਰੀ, ਆਈ ਲਵ ਯੂ ਵੈਰੀ ਮੱਚ।” ਮੈਂ ਬਗ਼ੈਰ ਕੁਝ ਸੋਚਿਆਂ ਹੀ ਕਹਿ ਗਿਆ ਸੀ, “ਆਈ ਟੂ ਲਵ ਯੂ ਵੈਰੀ ਮੱਚ।” ਡੈਨੀ ਨੇ ਗਲਵੱਕੜੀ ਢਿੱਲੀ ਕਰਦਿਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, “ਰਿਅਲੀ?” ਮੇਰਾ ਜਵਾਬ ਸੀ, “ਯੈਸ।” ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਮੁੜ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਂਹਾਂ ਵਿਚ ਘੁੱਟ ਲਿਆ ਸੀ। ਘਰ ਆ ਕੇ ਉਸ ਰਾਤ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਇੰਨੀ ਛੇਤੀ ਕਿਉਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ। ਪਿਆਰ ਤਾਂ ਇਕ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੀ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨਿਰਨਾ ਇੰਨੀ ਛੇਤੀ ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਲਿਆ? ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਮੇਰਾ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਸੀ ਜਾਂ ਹਵਸ ਸੀ। ਕੀ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਚੰਗੇ ਸੁਭਾਅ ਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੇ ਸੁਹੱਪਣ ਨੂੰ ਮਾਨਣ ਦੀ ਇਕ ਖਿੱਚ ਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਕੁਝ ਵੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਬੱਸ ਇਸੇ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਵਿਚ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਲੰਘ ਗਈ। ਕਦੇ ਕੁਝ ਪਲ ਨੀਂਦ ਆ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਕਦੇ ਜਾਗ ਆ ਜਾਂਦੀ। ਉਸ ਪਹਿਲੇ ਡਿਨਰ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਬਾਅਦ ਹੀ ਡੈਨੀ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਾਂ-ਪਿਉ ਦੇ ਘਰ ਲੈ ਗਈ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਸਾਰਾ ਵੀਕਐਂਡ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਬਿਤਾਇਆ ਸੀ। ਡੈਨੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਾਂ-ਪਿਉ ਨਾਲ਼ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਡੈਨੀ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਸੰਦ ਸੀ। ਡੈਨੀ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮਾਂ ਅਤੇ ਬਾਪੂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰੇ ਕਿ ਮੈਂ ਡੈਨੀ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਮਾਂ ਤਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਈ ਸੀ ਪਰ ਬਾਪੂ ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਭੈਣ ਨੇ ਖ਼ਤ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਾਪੂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਭੇਜ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬੇਟਾ ਹੀ ਗੁਆ ਲਿਆ ਸੀ। ਬਾਪੂ ਅਨੁਸਾਰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸਾ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਨਾ ਘਰ ਦਾ ਰਹਿਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਘਾਟ ਦਾ। ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਮੇਰੇ ਅਤੇ ਡੈਨੀ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਗੰਢ ਇੰਨੀ ਪੀਡੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਸਾਲ ਕੁ ਬਾਅਦ ਹੀ ਮੈਂ ਅਤੇ ਡੈਨੀ ਨੇ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਦੋ ਬੱਚੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਸਾਡਾ ਪਿਆਰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਸੀ। ਅੱਜ ਵੀ ਡੈਨੀ ਮੇਰਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਰੱਖਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਖਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਪਤਨੀ ਨਾ ਮਿਲ਼ ਸਕਦੀ। ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਤੁਰੵਲੇ ਵਾਲ਼ੀ ਪੱਗ ਨਾਲ਼ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਸੀ ਪਰ ਤੁਰੵਲੇ ਵਾਲ਼ੀ ਪੱਗ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਖ਼ਾਸ ਮੌਕਿਆਂ ਤੇ ਹੀ ਬੰਨ੍ਹਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਵੱਖਰੇ-ਵੱਖਰੇ ਤਿੰਨ ਰੰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੂਬ ਮਾਵਾ ਲਾ ਕੇ ਤੁਰੵਲੇ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬੈੱਡ-ਰੂਮ ਵਿਚ ਕੀਲੀਆਂ ਤੇ ਟੰਗ ਛੱਡਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕੰਮ ਠਾਣੇ ਜਾਂ ਕਚਹਿਰੀ ਕਰਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਲੰਬੜਦਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਤੁਰੵਲੇ ਵਾਲ਼ੀ ਚਿੱਟੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜੇ ਕਦੇ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਦੇ ਮਿਲ਼ਣ ਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨੀਲੀ ਤੁਰੵਲੇ ਵਾਲ਼ੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਦੇ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ ਤੇ ਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਬਾਪੂ ਕਦੇ ਵੀ ਤੁਰੵਲੇ ਵਾਲ਼ੀ ਗੁਲਾਬੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹਣ ਤੋਂ ਬਗ਼ੈਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦਾ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਲੰਬੜਦਾਰੀ ਦੇ ਪੈਸੇ ਵਸੂਲਣ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਤੁਰੵਲੇ ਵਾਲ਼ੀ ਨੀਲੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਕੈਨੇਡਾ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਕ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਬਾਪੂ ਤੁਰੵਲੇ ਵਾਲ਼ੀ ਗੁਲਾਬੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਤੇ ਕਿਧਰੇ ਚਲੇ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਮਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਬਾਪੂ ਤੁਰੵਲੇ ਵਾਲ਼ੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਉੱਤੇ ਕਿੱਥੇ ਨੂੰ ਗਿਆ ਸੀ। “ਆਪਣੀ ਰੇਸ਼ਮਾ ਨੂੰ ਮਿਲ਼ਣ ਗਿਆ ਹੋਊ। ਗੁਲਾਬੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਤਾਂ ਉਸੇ ਨੂੰ ਮਿਲ਼ਣ ਜਾਂਦਾ।” ਮਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ। “ਪੁੱਤ, ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲ਼ੇ ਸਾਧੂ ਨੇ ਕੁਝ ਖਾ ਲਿਆ। ਵਿਚਾਰੇ ਸਿਰ ਬਹੁਤ ਕਰਜਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਦੀ ਧੀ ਵਿਆਹੀ ਸੀ। ਆਮਦਨ ਤਾਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੁ ਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਬਹੁਤ ਲੋਹੜਾ ਹੋਇਆ। ਹਾਲੇ ਦੋ ਕੁੜੀਆਂ ਵਿਆਹੁਣ ਵਾਲ਼ੀਆਂ। ਰਤਨੀ ਨੂੰ ਰੋਂਦਿਆਂ ਦੇਖ ਨੀ ਹੁੰਦਾ।” ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਮਨ ਬਹੁਤ ਉਦਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਾਊ ਇਨਸਾਨ ਸੀ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਜ਼ਮੀਨ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਆਮਦਨ ਬਹੁਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। “ਬੇਟਾ, ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਭਜਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਮੁੰਡਾ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਹੋਏ ਮੁੱਕ ਗਿਆ। ਐਹ ਖ਼ਸਮਾ ਨੂੰ ਖਾਣੇ ਨਸ਼ੇ ਲੈ ਬੈਠੇ ਉਹਨੂੰ।” ਇਕ ਵਾਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ। “ਸੁਣਿਆਂ ਭਜਨ ਦਾ ਛੋਟਾ ਮੁੰਡਾ ਵੀ ਨਸ਼ੇ ਕਰਦਾ। ਸੁੱਕ ਕੇ ਤੀਲ੍ਹੀ ਵਰਗਾ ਹੋਇਆ ਪਿਆ। ਕੀ ਦੱਸਾਂ, ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਹੀ ਨਸ਼ਿਆਂ ਨੇ ਘੇਰ ਲਿਆ ਲਗਦਾ। ਸਾਰੇ ਨਿਆਣੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ‘ਚ ਲੱਗੇ ਪਏ ਆ। ਪਤਾ ਨੀ ਕੀ ਮਿਲ਼ਦਾ ਨਸ਼ਿਆਂ ‘ਚੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ। ਕਈ ਮੁੰਡੇ ਮੁੱਕੇ ਆ ਨਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ। ਪਰ ਨਿਆਣੇ ਫੇਰ ਵੀ ਅਕਲ ਨੀ ਕਰਦੇ।” ਮਾਂ ਨੇ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਭੈੜੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਸੁਣ ਕੇ ਮਨ ਬਹੁਤ ਉਦਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। “ਪੁੱਤ, ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੁੜੀ ਇਕ ਲਾਲਿਆਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ਼ ਨਿਕਲ ਗਈ। ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।” ਇਕ ਵਾਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ। “ਇੰਨੇ ਪੈਸੇ ਕਿੱਥੋਂ ਆ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ਼?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਂ ਹਰ ਵਾਰੀ ਮੈਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਦਿੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਦਾਂ ਕਿ ਜ਼ਮਾਨਾ ਕਿੰਨਾ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਛੱਡਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ-ਸਾਰ ਚਿੱਠੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਮਿਲ਼ਦੀ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਚਿੱਠੀਆਂ ਆਉਣ ਨੂੰ ਦੋ-ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਲੱਗ ਜਾਣੇ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਝੱਟ-ਪੱਟ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ। ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਚਾਲਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਇੰਨੇ ਵਧੀਆ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਕੁਝ ਸਕਿੰਟਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਖ਼ਬਰ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਜੋ ਸੌ-ਡੇਢ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਅਮਰੀਕਾ, ਕੈਨੇਡਾ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਮੁਲਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਈ-ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਕੇ ਗਏ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਤਾਂ ਕਦੇ ਵੀ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੁੜ ਸਕੇ। ਕਈਆਂ ਦੀ ਤਾਂ ਮੁੜ ਕੇ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ-ਸਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲ਼ੀ ਕਿ ਕਿੱਥੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਜਾਣਾ-ਆਉਣਾ ਬੇਹੱਦ ਸੌਖਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। “ਹਰਿੰਦਰ, ਉਮੀਦ ਨੀ ਬਾਪੂ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੱਢੇ। ਤੂੰ ਆ ਜਾਵੇਂ ਤਾਂ ਚੰਗਾ।” ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਨੇ ਇਕ ਦਿਨ ਫ਼ੋਨ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਬਾਪੂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਹੁਤ ਖ਼ਰਾਬ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਂਹਾਂ ਵਿਚ ਘੁੱਟਦਿਆਂ ਉਸ ਦਾ ਹਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵਲ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਪਰ ਬੋਲਿਆ ਕੁਝ ਨਾ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਆਈਆਂ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਘਰ ਸਾਂਭਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਬਾਪੂ ਅਤੇ ਮਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਦੇਖ ਕੇ ਮਨ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਇਆ। ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਬਾਪੂ ਅਤੇ ਮਾਂ ਨੇ ਜਨਮ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸਲੀ ਪੁੱਤਰ ਤਾਂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਕੇ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਦਾ ਅਸਲੀ ਪੁੱਤਰ ਉਹ ਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਘਰ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਉਸ ਦੇ ਹੀ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੀਦਾ। ਮੈਂ ਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਗੱਲ ਦੱਸ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆਉਣ ਤੋਂ ਤਿੰਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਬਾਪੂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਉਸ ਦੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲ਼ੇ ਉਦਾਸ ਬੈਠੇ ਅਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸੀ। ਮੈਂ ਉੱਥੋਂ ਉੱਠਿਆ, ਬਾਪੂ ਦੇ ਬੈੱਡ-ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਗਿਆ, ਕੀਲੀ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀ ਗੁਲਾਬੀ ਤੁਰੵਲੇ ਵਾਲ਼ੀ ਪੱਗ ਲਾਹੀ, ਅਤੇ ਬਾਹਰਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਪਈ ਬਾਪੂ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਕੋਲ਼ ਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਉਹ ਪੱਗ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਮੈਂ ਬਾਪੂ ਦਾ ਸਿਰ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਂਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਚੁੱਕ ਕੇ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਉਹ ਤੁਰੵਲੇ ਵਾਲ਼ੀ ਪੱਗ ਬਾਪੂ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਸਜਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਡਾ. ਮਾਨ ਦੀਅਾਂ ‘ਲਿਖਾਰੀ” ਵਿਚ ਛਪੀਅਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ——> * ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਭਵਿੱਖ— ਡਾ. ਪ੍ਰੇਮ ਮਾਨ |
*’ਲਿਖਾਰੀ’ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ‘ਲਿਖਾਰੀ’ ਦਾ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ। ਹਰ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਕੇਵਲ ‘ਰਚਨਾ’ ਦਾ ਕਰਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। |
ਡਾ. ਪ੍ਰੇਮ ਮਾਨ
ਸੁ-ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੰਜਾਬੀ/ਅੰਗ੍ਰੇਜੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਲੇਖਕ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਲੇਖਣੀ ਨੇ 'ਦਰਜਣਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ' ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਝੋਲ ਪਾਈਅਾਂ ਅਤੇ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਿਆ।
ਡਾ. ਮਾਨ ਦੀਅਾਂ ਦੀਅਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ:
* ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਕਹਾਣੀਅਾਂ (2023 ਦੀਅਾਂ ਮੇਰੀਅਾਂ ਪਸੰਦੀਦਾ 11 ਕਹਾਣੀਅਾਂ: ਸੰਪਾਦਨਾ)---2024
* ਨਿੱਕੀਅਾਂ ਵੱਡੀਅਾਂ ਗੱਲਾਂ (ਵਾਰਤਕ)---2024
* ਅੰਦਰੇਟੇ ਦਾ ਜੋਗੀ (ਸ਼ਬਦ ਚਿਤਰ), ਦੂਜਾ ਐਡੀਸ਼ਨ--2022
* ਅੰਦਰੇਟੇ ਦਾ ਜੋਗੀ (ਸ਼ਬਦ ਚਿਤਰ) ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ
* ਅੰਦਰੇਟੇ ਦਾ ਜੋਗੀ (ਸ਼ਬਦ ਚਿਤਰ), ਪਹਿਲਾ ਐਡੀਸ਼ਨ--2020
* ਚੁਬਾਰੇ ਦੀ ਇੱਟ (ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ) --1970
* ਪਲਕਾਂ ਡੱਕੇ ਹੰਝੂ (ਗ਼ਜ਼ਲ ਸੰਗ੍ਰਹਿ)--1972
- Thirteen books in English were published by John Wiley of New York and its World-Wide affiliates.