ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਕੁਮਾਰ—ਸਮਾਜਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਕਵੀ —ਡਾ. ਰਾਜੇਸ਼ ਕੇ ਪੱਲਣ

ਮੇਰੇ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ 1978 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੋਸਟ-ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਵਿਦਾਇਗੀ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ, “ਸਾਏ ਮੇਂ ਧੂਪ”, ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ —ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਪੁੰਨ ਗ਼ਜ਼ਲ ਲੇਖਕ ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹੰਸ ਗੀਤ ਹੈ। ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ, ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਸਤਰਾਂ ‘ਤੇ ਟਿਕੀ ਜਿਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਭਾਵੁਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ:

“ਤੂੰ ਕਿਸੀ ਰੇਲ ਸੀ ਗੁਜ਼ਰਤੀ ਹੈ
ਮੈਂ ਕਿਸੀ ਪੁਲ ਸਾ ਥਰਥਰਾਤਾ ਹੂੰ”

ਇਹਨਾਂ ਦੋ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਮੈਂ ਕਵੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਿੰਦੂ ਨੂੰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਪਾਇਆ, ਇਸ ਨੂੰ ‘ਰੇਲ-ਗੱਡੀ’ ਅਤੇ ‘ਪੁਲ’ ਦੀਆਂ ਆਮ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੋਚ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ‘ਪੁਲ’ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਮੀ ਦੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਬੇਵਫ਼ਾਈ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਦੂਸਰਾ ‘ਟ੍ਰੇਨ’ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੁਆਰਾ ਬੇਵਫਾ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਤੇਵਰ ਬਾਰੇ।

ਇਸ ਸਭ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਲਗਾਤਾਰ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਹਰ ਮੋੜ ‘ਤੇ, ਮੈਂ ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਕੁਮਾਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਦੀ ਪੀੜ, ਬੇਚੈਨੀ, ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੇਵਸੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਵਿਚ ਦੁੱਖ, ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਹੀ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਹੈ। ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਉਹ ਸੀ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਤੀ ਕਵੀ ਦਾ ‘ਕਦੇ ਨਾ ਕਹੋ-ਮਰੋ’ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਅਤੇ ਅਲੋਚਨਾਤਮਕ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਪਸਾਰ ਵਿੱਚ ਸਵੈ-ਮਾਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਜੋ ਦ੍ਰਿੜਤਾ, ਸਕਾਰਾਤਮਕਤਾ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡਾ. ਇਕਬਾਲ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੈ।

ਦੁਬਾਰਾ ਫਿਰ, ਕਵੀ ਸਵੈ-ਮਾਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਵਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਐਲਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ:

“ਯੇ ਸਾਰਾ ਜਿਸਮ ਝੁਕ ਕਰ ਬੋਝ ਸੇ ਦੋਹਰਾ ਹੂਆ ਹੋਗਾ।
ਮੈਂ ਸਜਦੇ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਥਾ, ਆਪਕੋ ਧੋਖਾ ਹੂਗਾ”

ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਹੌਲ ਦੇ ਇੱਕ ਜ਼ਮੀਰ-ਰੱਖਿਅਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਮਾਨ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬੇਚੈਨੀ ਦਾ ਨਿਦਾਨ ਕਰਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ:

“ਕਹਾਂ ਤੋ ਤੈਅ ਥਾ ਚਰਾਗਾਂ ਹਰ ਘਰ ਕੇ ਲੀਏ
ਕਹਾਂ ਚਿਰਾਗ ਮੁਯੱਸਰ ਨਹੀਂ ਸ਼ਹਿਰ ਕੇ ਲੀਏ

ਅਜਿਹੀ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ‘ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਇੰਨਾ ਭਿਆਨਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਦੁਨਿਆਵੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬੁਖਾਰ ਅਤੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਨੂੰ ਕਵੀ ਦੀ ਅੱਖ ਰਾਹੀਂ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਹੈ:

“ਮਰਣਾ ਲਗਾ ਰਹੇਗਾ ਯਹਾਂ ਜੀ ਤੋ ਲੀਜੀਏ
ਐਸਾ ਭੀ ਕਿਆ ਪਰਹੇਜ਼, ਜ਼ਰਾ ਪੀ ਤੋਂ ਲੀਜੀਏ

ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਕੁਮਾਰ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਟੁੱਟੇ-ਭੱਜੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਆਧੁਨਿਕ-ਦਿਨ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਅਸਲ ਜਾਦੂ ਉਦੋਂ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਮੀਰ ਵਿਭਿੰਨ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ-ਪੁਲਟ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨੀ ਕਠੋਰਤਾ ਵੱਲ ਵਧਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ “ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ:

“ਬਾੜ ਕੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਹੈਂ
ਔਰ ਨਦੀਓ ਕੇ ਕਿਨਾਰੇ ਘਰ ਬਣੇ ਹੈਂ

ਉਸ ਦੀ ਕਲਾ ਕਲਾ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਇਹ ਕਲਾ ਜੀਵਨ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਵੀ ਨਾ ਸਿਰਫ ਉਸ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਨਿਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਉਹ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਨੁਸਖੇ ਵੱਲ ਵੀ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ:

“ਪੱਕ ਗਈ ਹੈਂ ਆਦਤੇਂ, ਬਾਤੋਂ ਸੇ ਸਰ ਹੋਂਗੀ ਨਹੀਂ
ਕੋਈ ਹੰਗਾਮਾ ਕਰੋ, ਐਸੇ ਗੁਜ਼ਰ ਹੋਗੀ ਨਹੀਂ!”

ਇੱਕ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਕੁਮਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮਾਧਿਅਮ ਵਜੋਂ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੀ ਵਿਧਾ ਦੀ ਚੋਣ ਬਾਰੇ ਇਕਬਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ:

“ਕਿਸੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ, ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪੜਾਅ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਦਰਦ ਗੂੰਜਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਗ਼ਾਲਿਬ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੀ ਵਿਧਾ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਰੂਪ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਦਰਦ (ਜੋ ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਦੋਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੈ) ਆਸਵੰਦ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਪੋਰਟਲ ਤੱਕ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ? … ਮੈਂ ਇਕਬਾਲ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਗ਼ਾਲਿਬ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਪਰ ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਕਿ ਮੇਰਾ ਦਰਦ ਗ਼ਾਲਿਬ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਹੈ।

ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ:

“ਏਕ ਖੰਡਰ ਕੇ ਹਿਰਦੇ-ਸੀ, ਏਕ ਜੰਗਲੀ ਫੂਲ-ਸੀ
ਆਦਮੀ ਕੀ ਪੀੜ ਗੂੰਗੀ ਤੋ ਸਹੀ, ਗਾਤੀ ਤੋ ਹੈ”

ਫੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫੈਜ਼ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਨਾ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਦੋ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇਕੋ ਜਿਹੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਹ ਲੱਖਾਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਢੇਰਾਂ ‘ਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਦੁੱਖਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਦੁਆਰਾ ਸੁਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫੈਜ਼ ਲਿਖਦਾ ਹੈ:

“ਦਿਲ ਨਾ-ਉਮੀਦ ਤੋਂ ਨਹੀਂ, ਨਕਾਮ ਹੀ ਤੋਂ ਹੈ
ਲੰਬੀ ਹੈ ਗਮ ਕੀ ਸ਼ਾਮ, ਮਗਰ ਸ਼ਾਮ ਹੀ ਤੋ ਹੈ”

ਇਹ ਫੈਜ਼ ਨਾਲ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ:

“ਇਸ ਨਦੀ ਕੀ ਧਾਰ ਮੇਂ ਠੰਡੀ ਹਵਾ ਆਤੀ ਤੋ ਹੈ
ਨਾਵ ਜਰਜਰ ਹੀ ਸਹੀ, ਲਹਰੋਂ ਸੇ ਟਕਰਾਤੀ ਤੋ ਹੈ”

ਹਿੰਦੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਨੇ ਜੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਲਗਨ ਨਾਲ ਨਿਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਨੁਸਖ਼ੇ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਦਾਅਵੇ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ:

“ਸਿਰਫ ਹੰਗਾਮਾ ਖੜਾ ਕਰਨਾ ਮੇਰਾ ਮਕਸਦ ਨਹੀਂ
ਮੇਰੀ ਕੋਸਿਸ਼ ਹੈ ਕੇ ਯੇ ਸੂਰਤ ਬਦਲਨੀ ਚਾਹੀਏ!”

ਆਪਣੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ ਡਿਕਸ਼ਨ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਬਾਰੇ, ਉਹ “ਸਾਏ ਮੇਂ ਧੂਪ “ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਕ ਨੋਟ ਵਿੱਚ ਕਬੂਲ ਕਰਦਾ ਹੈ:

“ਜਦੋਂ ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਆਪਣੇ ਸਿੰਘਾਸਣ ਤੋਂ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੇ ਮੰਚ ‘ਤੇ ਉਤਰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਇਰਾਦਾ ਅਤੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਇਹਨਾਂ ਦੋ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਮਾਨ ਲਿਆਉਣਾ ਹੈ।

ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 1 ਸਤੰਬਰ, 1933 ਨੂੰ ਜਨਮੇ, ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਕਵੀ, ਇੱਕ ਨਾਟਕਕਾਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੋਸਟ-ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਾਰੇ ਇੱਕ ਮਿਕ ਹੋ ਗਏ। ਉਸਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ “ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਸਵਾਲ”, ਆਂਗਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਰਿਸ਼”, “ਦੋਹਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ” ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਨੇ “ਇੱਕ ਕੰਠ ਵਿਸ਼ਪਾਈ”, “ਮਸੀਹਾ ਮਰ ਗਿਆ” ਵਰਗੇ ਨਾਟਕ ਵੀ ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹਨ: “ਸੂਰਿਆ ਕਾ ਸਵਾਗਤ”, “ਆਵਾਜ਼ ਕੇ ਘੇਰੇ”, “ਜਲਤੇ ਹੂਏ ਵਨ ਕਾ ਵਸੰਤ” ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਹੰਸ ਗੀਤ, “ਸਾਏ ਮੈਂ ਧੂਪ”।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਨਿਊਜ਼ਲੈਟਰ, “ਨਏ ਪੱਤੇ” ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਵਜੋਂ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਫਿਰ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਲੇਖਕ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਕੋਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਸੀ:

“ਜੀਏਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਬਾਗੀਚੇ ਮੈਂ ਗੁਲਮੋਹਰ ਕੇ ਤਲੇ
ਮਰੇਂ ਤੋ ਗੈਰ ਕੀ ਗਲੀਓ ਮੈਂ ਗੁਲਮੋਹਰ ਕੇ ਲੀਏ”

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਸੂਝਵਾਨ ਤਾ ਹੈ ਹੀ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਫਿਲਮ “ਦੀਵਾਰ” ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਭਿਨੇਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ “ਇੰਨਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ; ਉਸਨੇ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਇੰਨੇ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਨਿਭਾਇਆ ਕਿ ਸ਼ਸ਼ੀ ਕਪੂਰ ਦੇ ਕੱਦ ਦਾ ਇੱਕ ਅਭਿਨੇਤਾ ਵੀ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਛੋਟਾ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ”। ਆਪਣੇ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ, ਕਵੀ ਨੇ ਹਰੀਵੰਸ਼ ਰਾਏ ਬੱਚਨ ਨੂੰ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਘਰ ਦੀ ਮਿਲਣੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਜਯਾ ਬੱਚਨ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਉਹ ਭੋਪਾਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਭੋਪਾਲ ਵਿੱਚ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਲਈ ਹਿੰਦੀ ਪ੍ਰੋਡਿਊਸਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਤਫਾਕਨ, ਇਹ ਪੱਤਰ 2013 ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ਵਾਲੇ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਜੇਸ਼ਵਰੀ ਤਿਆਗੀ ਨੇ ਸੌਂਪਿਆ ਸੀ।

ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਕੁਮਾਰ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮ ਸਟਾਰ ਮਨੋਜ ਬਾਜਪਾਈ ਲਈ ਵੀ “ਪ੍ਰੇਰਣਾ” ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਟੀਵੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ “ਦੋਹਰੇ ਮਾਪਦੰਡਾਂ” ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣਾ ਅਤੇ “ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਪੋਰਟਲ ‘ਤੇ ਹਥੌੜਾ ਮਾਰਨਾ ਸਿਖਾਇਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਹੱਕਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਅਸਮਾਨ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਕੇ ਕਵੀ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਇਆ।

ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਜੇਸ਼ਵਰੀ ਨੇ ਇੱਕ ਟੀਵੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ:

“ਮੈਂ ਪਹਿਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਸਾਂ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਲਿਖਦਾ ਸੀ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਸਿਰਫ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਕਿ ਇਹ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ.”
ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਆਲੋਕ ਤਿਆਗੀ, ਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਬਿਜਨੌਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵੀ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤੀ ਦਿੱਤੀ:

“ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਧੜਕਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਡਾਕ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਸਤੰਬਰ 2009 ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਭੋਪਾਲ ਵਿੱਚ ਸੀਟੀਟੀ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਮੌਜੂਦ ਹੈ।”

ਦੁਸ਼ਯੰਤ ਕੁਮਾਰ ਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਟੈਲੀ-ਸੀਰੀਅਲਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਫਿਲਮਾਂ ਜਿਵੇਂ “ਇਰਾਦਾ”, “ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ”, “ਹੱਲਾ ਬੋਲ”, “ਮੱਸਾਨ” ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਦੀ ਸੁਚੱਜੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਸਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਉਪਚਾਰਕ ਮੁੱਲ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਨੂੰ ਢੁਕਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ-ਅਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਵੇਂ ਨਿਵਾਰਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆਉਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਮਹਾਨ ਕਵੀ (ਜਿਸ ਦੀ 30 ਦਸੰਬਰ, 1975 ਨੂੰ ਭੋਪਾਲ ਵਿੱਚ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ) ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਰੌਚਕ, ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗੀ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਦੀਆਂ ਹਨ:

“ਹਾਥੋਂ ਮੈਂ ਅੰਗਾਰੋਂ ਕੋ ਲੀਏ ਸੋਚ ਰਹਾ ਥਾ
ਕੋਏ ਮੁਝੇ ਅੰਗਾਰੋਂ ਕੀ ਤਾਸੀਰ ਬਤਾਏ!”
***

*’ਲਿਖਾਰੀ’ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ‘ਲਿਖਾਰੀ’ ਦਾ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ। ਹਰ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਕੇਵਲ ‘ਰਚਨਾ’ ਦਾ ਕਰਤਾ ਹੋਵੇਗਾ।
****
1077
***