ਸ਼ਿਵ ਅੱਜ ਵੀ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ—ਡਾ. ਰਾਜੇਸ਼ ਕੇ. ਪੱਲਣ

ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਿ਼ਵ ਬਟਾਲਵੀ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਜਦੋਂ ਮੈਂ 1972 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਰਿਪਬਲਿਕ ਕਾਲਜ, ਜੰਡਿਆਲਾ (ਜਲੰਧਰ) ਵਿਖੇ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਕਾਲਜ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇੱਕ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਸਵਾਗਤੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਇਸ ਮਸਾਗਮ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਸੀ ਭਾਵ ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਦੀ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਇਹ ਦੇਰ ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਫੈਸਟੀਵਲ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਬਟਾਲਵੀ ਲਈ ਮੋਹ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੰਘਣੀ ਭੀੜ ਸੀ।

ਸਮਾਗਮ ਸ਼ਿਵ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ; ਸਟੇਜ `ਤੇ ਹੋਰ ਕਵੀ ਵੀ ਆਏ ਪਰ ਦਰਸ਼ਕ ਮੰਚ ਤੋਂ ਦੂਰ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਕੋਈ ਕਾਰ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਦਰਸ਼ਕ ਉਤਸੁਕਤਾ, ਆਸ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਉਸ ਕਾਰ ਨੁੰ ਵੇਖਦੇ, ਇਹ ਉਤਸੁਕਤਾ ਸਮਾਗਮ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਵੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਾਰਣ ਸੀ।

ਸ਼ਿਵ ਦੇਰ ਨਾਲ ਆਇਆ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਕੋਲ ਗਿਆ, ਨਸ਼ੀਲੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਨਾਲ ਭਰਵੱਟੇ ਉਠਾਏ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਸ਼ਿਵ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਠੀਕ ਠਾਕ ਸੀ ਅਤੇ ਸੇਖੋਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਗਮ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੀਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਨਮੋਹਕ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਵਿੱਚ ਸੇਖੋਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੀਵੇਗਾ।

ਜਿਉਂ ਹੀ ਸ਼ਿਵ ਮੰਚ `ਤੇ ਆਇਆ, ਸਰੋਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਉਸ ਖੂਬਸੂਰਤ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਝਲਕ ਪਾਉਣ ਲਈ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਝੂਝਣ ਲੱਗੇ, ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਛੋੜੇ ਅਤੇ ਇਕੱਲਤਾ ਦੀ ਪੀੜ ਨਾਲ ਭਰੇ ਉਸ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਲਈ ਝਟਕਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਇੱਕ ਸਨਸਨੀ ਭਰੀ ਚੁੱਪ ਨੇ ਪੂਰੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਜਦੋਂ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚਿੰਤਤ ਮੂਡ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗੀਤ ਗਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ:

“ਕੀ ਪੁਛਦੇ ਹੋ ਹਾਲ ਫਕੀਰਾ ਦਾ
ਸਦਾ ਨਦੀਓਂ ਵਿਛੜੇ ਨੀਰਾਂ ਦਾ।”

ਦਰਸ਼ਕ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸਨ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਵੱਲੋਂ ਗਾਏ ਗਏ ਸਾਰੇ ਸੁਰੀਲੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਕਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਨ ਲਈ ਗਰਦਨਾਂ ਘੁਮਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਸੇਖੋਂ ਨੂੰ ਸੈਨਤ ਮਾਰੀ ਅਤੇ ਸੇਖੋਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਗ੍ਰੀਨ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਵਿਸਕੀ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜਾਮ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਲਈ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ; ਸਿ਼ਵ ਨੇ ਵਿਸਕੀ ਦਾ ਗਲਾਸ ਇੱਕ ਹੀ ਘੁੱਟ ਵਿੱਚ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗੀਤ ਗਾਉਣਾ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ:

“ਭੱਠੇ ਵਾਲੀਏ, ਚੰਬੇ ਦੀਏ ਡਾਲੀਏ,
ਪੀੜਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਾ ਭੁੰਨ ਦੇ;
ਤੈਨੂ ਦਿਆਂ ਮੈਂ ਹੰਝੂਆਂ ਦਾ ਭਾੜਾ।”

ਕਾਵਿ-ਗੋਸ਼ਠੀ ਦੀ ਉਸ ਰਾਤ, ਪੁਲਿਸ ਲਈ ਬੇਕਾਬੂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਸੀ ਜੋ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਸੁੰਦਰ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਤੋਂ ਦੇਖਣ ਲਈ ਉਤਸੁਕ ਸਨ; ਇੱਕ ਬੁੱਢੀ ਔਰਤ ਨੇ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਚੁੰਮਿਆ। ਸਮਾਗਮ ਦੀ ਸਟੇਜ ਤੋਂ ਉਤਰਨ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਸ਼ਿਵ ਆਪਣੀ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੇਖੋਂ ਤੋਂ “ਸਫ਼ਰ ਲਈ ਇੱਕ” ਦੀ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਸਹਿਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਕਲਾ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਛਾਂਟਣ, ਚੁਣਨ ਅਤੇ ਤਰਤੀਬਵਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਰਥਪੂਰਨ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਸ਼ਿਵ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਉੱਤਮ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬੁਣਤ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਮਿਥਿਹਾਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਜ਼ਿੰਦਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ – ਮਿਥਿਹਾਸ, ਪ੍ਰਤੀਕ ਅਤੇ ਲੋਕਧਾਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ `ਸਮੂਹਿਕ ਅਚੇਤ` ਵਿੱਚ ਵਸੇ ਹੋਏ ਸਨ ਪਰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਵਿਸਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ।

ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਅਤੇ ਮਿੱਥਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜੋ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਰੰਗ ਅਤੇ ਰੰਗਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਰੰਗਤ ਉਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਦੂਜੇ ਕਵੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਅਤੇ ਦੂਰ ਖੜਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀ ਗਈ ਸਮੱਗਰੀ ਅਤੇ “ਸੌਕਨ” ਅਤੇ “ਸ਼ਿਕਰਾ” ਵਰਗੇ ਸ਼ਬਦ ਲਗਭਗ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹਨ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਸਾਰੇ ਨਿਪੁੰਨ ਲੇਖਕ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਨਾਵਲ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਉਪਨਾਮ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ “ਮਾਏ ਨੀ ਮਾਏ, ਮੇਰੇ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਨੈਨਾ ਵਿਚ ਬਿਰਹੋਂ ਦੀ ਰੜਕ ਪਵੇ” ਵਿਚ। ਉਸੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ:

“ਆਖ ਨੀ ਮਾਏ ਇਹਨੂੰ, ਰੋਵੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਚਿਤ ਕੇ ਨੀ, ਜੱਗ ਕਿਤੇ ਸੁੰਣ ਨਾ ਲਵੇ”

ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਿਵ ਹੀ ਇੰਨੇ ਸੰਖੇਪ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਹਿਦਾਇਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਦੁਬਾਰਾ ਫਿਰ, ਉਹ ਇੱਕ ਪੰਛੀ, ਸ਼ਿਕਰਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਇੱਕ ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂਂ ਹੀ ਸੋਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੱਲ ਮੁੜ ਕੇ ਸਿਰ `ਤੇ ਸੋਗ ਦੀ ਮੇਖ ਮਾਰਦਾ ਹੈ:

“ਮਾਏ ਨੀ ਮਾਏ, ਮੈਂ ਇਕ ਸ਼ਿਕਰਾ ਯਾਰ ਬਣਾਇਆ
ਇਕੁ ਉਡਾਰੀ ਉਸ ਐਸੀ ਮਾਰੀ, ਓਹ ਮੁੜ ਵਤਨੀਂ ਨਾ ਆਇਆ”

ਉਸੇ ਸਮੇਂ, ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਹੀਰ-ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਲੋਕ-ਕਥਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸੂਖਮ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਸੰਦਰਭ ਦੁਆਰਾ ਜੋੜਿਆ:

“ਚੂਰੀ ਕੁੱਟਾਂ ਤਾ ਓਹ ਖਾਂਦਾ ਨਾਹੀਂ, ਅਸਾਂ ਦਿਲ ਦਾ ਮਾਸ ਖੁਆਇਆ”

ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਵਿਛੋੜੇ ਦੀਆਂ ਪੀੜਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਨਾਲ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਹੈ।

ਡਾ: ਅੱਲਾਮਾ ਇਕਬਾਲ ‘ਸ਼ਾਹੀਨ` (ਫਾਲਕਨ) ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨਾਲ ਗ੍ਰਸਤ ਸੀ, ਫੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫੈਜ਼ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ‘ਸ਼ਾਜਰ` (ਸ਼ਾਖਾ) ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬੁਣਿਆ, ਪਰਵੀਨ ਸ਼ਾਕਿਰ ਨੇ `ਖੁਸ਼ਬੂ` (ਖੁਸ਼ਬੂ) ਅਤੇ ਪੀ.ਬੀ. ਸ਼ੈਲੀ ਨੇ ‘ਓਰੋਬੋਰਸ’ (ਸੱਪ) ਦਾ, ਅਤੇ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ, ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ‘ਬਿਰਖ’ (ਰੁੱਖ) ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਨਾੜੀ ਵਿੱਚ, ਸਿ਼ਵ `ਸੱਪ` ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਨੂੰਨ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।

ਆਪਣੇ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕੋਈ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਿਵ ਨੇ “ਬਿਰਹਾ, ਤੂੰ ਸੁਲਤਾਨ” ਵਰਗੇ ਸ਼ਬਦ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੋਂ ਉਧਾਰ ਲਏ ਸਨ।

ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅਰੰਭਕ ਪਾਠਕ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਕਹਿਣ `ਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਇਕ ਅਦੁੱਤੀ ਉਸਤਤਿ ਆਰਤੀ ਲਿਖੀ ਸੀ। ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਕੋਈ ਇੱਕ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਨੂੰ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆਪ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਘੱਟੀਅਾ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਨੂੰ ਭੰਡਦਾ ਹੈ।

ਆਪਣੇ ਅਦੁੱਤੀ ਧੁਨ ਵਿੱਚ, ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਇੱਕ ਸਵੈ-ਨਿਰਮਾਣ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੀ ਚੌਂਕੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਅਯੋਗਤਾ ਲਈ ਗੂੰਜਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਤਪੱਤੀ ਵੀ ਇੱਕ ਬ੍ਰਹਮ ਅਵਾਜ਼ ਦੀ ਧੁਨ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਦੇ ਪਲ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ – ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਦੀ `ਕਮਜ਼ੋਰੀ` ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ `ਸ਼ਕਤੀ` ਦੇ ਦਵੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰਣੇ ਦੀ ਗਲਤੀ ਇੰਨੀ ਅਸਮਰੱਥ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਿਵ ( ਉਦਾਸ ਅਤੇ ਹਾਰੇ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਇੱਕ `ਮਖੌਟਾ`) ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਹੀ ਕਰੀਏ।

“ਮੈਂ ਕਿਸ ਹੰਜੂ ਦਾ ਦੀਵਾ ਬਾਲਕੇ ਤੇਰੀ ਆਰਤੀ ਲਵਾਂ
ਮੇਰਾ ਹਰ ਗੀਤ ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਹੈ, ਮੈਂ ਕੇਹੜਾ ਗੀਤ ਅੱਜ ਗਾਵਾਂ?

ਦੁਬਾਰਾ ਫਿਰ, ਕਲਿਯੁਗ (ਲੋਹ ਯੁੱਗ) ਵਿੱਚ, ਸ਼ਿਵ ਬਟਾਲਵੀ ਵਰਗੇ ਸਿਰਫ ਕੁਝ ਕੁ ਸੂਝਵਾਨ ਹੀ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਜੀਭ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਡੰਗ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕੁਰਾਹੇ ਪਈਆਂ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਬਦਨਾਮੀ ਦਾ ਜ਼ਹਿਰ ਉਗਲਣ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗੂੜ੍ਹੀਆਂ ਅਤੇ ਮਰੋੜੀਆਂ ਜੀਭਾਂ ਅਤੇ ਟੋਨ:

“ਮੈਂ ਚਾਹੂੰਦਾ ਏਸ ਤੋ ਪਹਿਲਾਂ
ਕਿ ਤੇਰੀ ਆਰਤੀ ਗਾਵਣ
ਮੈਂ ਮੈਲੇ ਸ਼ਬਦ ਧੋ ਕੇ
ਜੀਭ ਦੀ ਕੀਲੀ ਤੇ ਪਾ ਆਵਾਂ”

ਸ਼ਿਵ, ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ, ਵਾਰਿਸ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਮਹਾਨ ਕਵੀ ਦੇ ਸੱਚੇ ਅਤੇ ਸੁਹਿਰਦ ਬੁਲਾਰੇ ਵਾਂਗ ਸੰਭਾਲਦਾ ਸੀ। ਸ਼ਿਵ ਦੀਆਂ ਮੁਦਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓਂ ਤੁਲਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਫਰਕ ਸਿਰਫ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਅਥਾਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਿਆ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਬੱਚਸ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ:

ਅਸਾਂ ਤਾਂ ਜੋਬਨ ਰੁੱਤੇ ਮਰਨਾ
ਮੁੜ ਜਾਣਾ ਅਸਾਂ ਭਰੇ ਭਰਾਏ
ਹਿਜਰ ਤੇਰੇ ਦੀ ਕਰ ਪਰਕਰਮਾ
ਅਸਾਂ ਤਾਂ ਜੋਬਨ ਰੁੱਤੇ ਮਰਨਾ

ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਮੌਤ ਪ੍ਰਤੀ ਏਨਾ ਪ੍ਰਬਲ ਮੋਹ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਊਣ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਇੱਛਾ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ‘ਜੋਬਨ’ (ਜਵਾਨੀ) ਦਾ ਬੇਅੰਤ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਸ਼ਿਵ ਬਟਾਲਵੀ `ਤੇ ਇਕ ਦਿਲਚਸਪ ਲੇਖ ਵਿਚ, ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਟਕਕਾਰ ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਨੇ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਬਹੁ-ਵਿਆਪਕ ਸ਼ਖਸੀਅਤ (“ਕੌਡੀਆਂ ਵਾਲਾ ਸੱਪ”) ਦੇ ਕਈ ਪਹਿਲੂਆਂ `ਤੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ, ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਸੱਪਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਡੂੰਘੇ ਮੋਹ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਸੱਪਾਂ ਦਾ ਜਨੂੰਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੇ ਲਈ, ਸੱਪ “ਮੌਤ, ਜ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਮੇਰੀ (ਉਸਦੀ) ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ।” ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਅੱਗੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ “ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਜ਼ਹਿਰ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਇਹ ਜ਼ਹਿਰ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਹਿਰ ਮੈਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਾਂਗ ਡੰਗਦਾ ਹੈ।

ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਇਕਬਾਲੀਆ ਲਹਿਜੇ ਵਿਚ ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਪੀਂਦਾ ਹਾਂ? ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ, ਜਿਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਰਾਬ ਲਈ ਨਫ਼ਰਤ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਸੀ; ਅਤੇ ਮੈਂ ਪੀਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਪੀਂਦੇ ਸਮੇਂ ਉਸਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ; ਅਤੇ, ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਮੇਰੇ ਲਈ ਪੀਣ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਹੱਲ ਬਚਿਆ ਹੈ!”

ਆਪਣੀ ਮਹਾਨ ਰਚਨਾ, ਲੂਣਾ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ, ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਗਾਰਗੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਇਹ 1963 ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਘਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਛੱਤ `ਤੇ, ਮੈਂ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜੋ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਲੂਣਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕੈਂਟੋ ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ। ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ; ਫਿਰ ਮੈਂ ਇਸਦੇ ਡਾਇਲਾਗ ਲਿਖੇ। ਲੂਣਾ ਲਿਖਣ ਵੇਲੇ, ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਮਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਜਨਮ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ… ਲੂਣਾ ਮੇਰੇ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ – ਫਟੇ ਹੋਏ, ਚਕਨਾਚੂਰ ਅਤੇ ਸਰਾਪਿਤ ਵਿਅਕਤੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ `ਤੇ ਰਾਣੀ ਇਛਰਾਂ ਦੇ ਸੰਵਾਦਾਂ ਨੂੰ ਮਾਡਲ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਲਵਾਨ ਦੇ ਸੰਵਾਦ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ `ਤੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ ਜੋ ਇੱਕ ਸਖ਼ਤ ਨੱਕ ਵਾਲੇ, ਜ਼ਾਲਮ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਸਨ।

ਇੱਕ “ਜੈਵਿਕ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ” ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਕਵੀ ਨੂੰ ਘੱਟ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ; ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਬਟਾਲਵੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਿਵ ਬਟਾਲਵੀ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕਿੱਸਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ, ਉਸਨੇ ਕੋਲੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਲਿਖੀ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਇੱਕ ਕੰਧ `ਤੇ। ਉਹ ਪਲ ਸੀ ਜਦੋਂ, ਇੱਕ ਸਮੇਂ, ਸ਼ਿਵ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਨਾਲ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਟੋ ਰਿਕਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਉਸ ਨੇ ਰਿਕਸ਼ਾ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਰੁਕਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਰਿਕਸ਼ਾ-ਚਾਲਕ ਰੁਕਿਆ ਤਾਂ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਤੋਂ ਪੈੱਨ ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਮੰਗ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਸਦਾ ਸਾਥੀ ਪੈੱਨ ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਉਸੇ ਸਵਾਲ ਨਾਲ ਰਿਕਸ਼ਾ ਵਾਲੇ ਵੱਲ ਮੁੜਿਆ। ਬੇਵੱਸ ਰਿਕਸ਼ਾ ਚਾਲਕ ਨੇ ਨਾਂਹ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਕੋਲ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਉਸਦਾ ਯਾਤਰੀ ਉਸ ਤੋਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਸ਼ਿਵ ਰਿਕਸ਼ੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ ਅਤੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਸੜਕ `ਤੇ ਕੁਝ ਲੱਭਣ ਲੱਗਾ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਲੇ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਸੜਕ `ਤੇ ਕਿਤੇ ਪਿਆ ਮਿਲਿਆ। ਉਸਨੇ ਤੁਰੰਤ ਕੋਲੇ ਦਾ ਉਹ ਚੂਰਾ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਕੰਧ `ਤੇ ਕੁਝ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਕੁਝ ਦੇਰ ਲਿਖਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਲਿਖਣਾ ਖਤਮ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਉਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਆਉਣ ਅਤੇ ਕੰਧ `ਤੇ ਲਿਖੀ ਲਿਖਤ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ।

ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਸਾਥੀ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਵਾਲ ਨਾ ਪੁੱਛਿਆ ਅਤੇ ਹਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਸਦਾ ਦੋਸਤ ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਸੇ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ, ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਸਾਥੀ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀਲਿਪੀ ਨੂੰ ਨੋਟ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਵਾਪਸ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਉਹ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ ਕਿ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਪਿਛਲੀ ਰਾਤ ਉਸ ਕੰਧ `ਤੇ ਜੋ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਉਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗ਼ਜ਼ਲ ਸੀ। ਇਹੀ ਸੋਚ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਹ ਰਿਕਸ਼ਾ ਰੋਕ ਲਿਆ! ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਹੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਉਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਰਚਨਾ ਬਣ ਗਈ।

ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਬੋਲਚਾਲ ਦੀ ਸਾਦਗੀ, ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਅਤੇ ਮਿਥਿਹਾਸ, ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਗਏ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ੀਲਤਾ ਤੋਂ ਮੋਹਿਤ ਸਨ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋ: ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀਅਾਂ ਸਿਫਤਾਂ ਕੀਤੀਅਾਂ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਸ਼ਿਵ ਬਟਾਲਵੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ:

“ਰੱਬ ਤੁਹਾਡੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਦੁੱਗਣਾ ਅਤੇ ਚੌਗੁਣਾ ਕਰੇ! ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਇਹ ਸਰਾਪ ਹੈ ਜਾਂ ਵਰਦਾਨ!”

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰੋ: ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਖਿਆ:
“ਸ਼ਿਵ, 30 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਤੁਸੀਂ 70 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਜੀਵਿਆ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ 70 ਸਾਲ ਤੱਕ ਜੀਉਂਦੇ ਹੋ, ਮੈਨੂੰ ਅਜੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਹੋਰ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋਗੇ। ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕਤਾ `ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਮੋੜ ਕੱਟਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋ।’

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਉੱਘੀ ਅਤੇ ਜਾਣੀ ਪਛਾਣੀ ਸ਼ਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਡਾ. ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਨੇ ਕਿਹਾ:
“ਸ਼ਿਵ ਸੋਗ ਅਤੇ ਕਸ਼ਟ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਜ਼ਾਲਮ ਦੀ ਵੇਦੀ `ਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।”

ਬੀਬੀਸੀ ਆਰਕਾਈਵਜ਼ ਵਿੱਚ 1970 ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਵਾਲੇ ਸ਼ਿਵ ਬਟਾਲਵੀ ਦੇ ਇੱਕ ਦੁਰਲੱਭ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਵਾਰਤਾਕਾਰ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ “ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ ਦੀ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਇਸਦੀ ਪੂਰੀ ਤਸਵੀਰ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਿਆ।”

ਜੋ ਵੀ ਕਾਰਨ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਸੋਗ ਅਤੇ ਦੁਖ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਣਦੇ ਹਾਨ, ਵਿਛੋੜੇ ਦੀਆਂ ਪੀੜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਨਿਰੰਤਰ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ:

“ਅਸੀਂ ਉੱਚਿਆਂ ਅਨਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ
ਪਈਆਂ ਪਈਆਂ ਝੁੱਕ ਵੀ ਗਈਆਂ।

ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੁਖਾਂਤ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਫੜਿਆ। ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਜੋ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਉਸ ਵਿਰੁੱਧ ਉਸ ਗੁੱਸਾ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤਾ। ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਹੀ ਕੋਈ ਦੁਖੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੌਰ `ਤੇ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸਾਹ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿੱਤਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਿਵ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ:

ਮੈਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਗੀਤ ਅਸਾਂ ਦੋਹਾਂ ਜਦ ਭਲਕੇ ਮਰ ਜਾਣਾ
ਬਿਰਹੋ ਦੇ ਘਰ ਜਾਇਆਂ ਸਾਨੂੰ ਕਬਰੀਂੇ ਲੱਭਣ ਆਣਾ ॥
……………………………………………………
ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਲੇਖੇ ਹੁੰਦਾ, ਐਨਾ ਦਰਦ ਕਮਾਉਣਾ”

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਸ਼ਿਵ 1972 ਵਿੱਚ ਜੰਡਿਆਲਾ (ਜਲੰਧਰ) ਵਿਖੇ ਹੋਏ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਕੈਂਪਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਘੰਟਿਆਂ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸੁਹਿਰਦ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਨਾਲ ਨਿਹਾਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਚਲੇ ਗਿਅਾ ਤਿਵੇਂ ਦਾ ਹੀ ਉਸਨੇ ਇਸ ਧਰਤੀ `ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਕਾਹਲੀ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਮਿੱਥਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਗਰਭਵਤੀ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਪਮਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗੂੜ੍ਹੇ ਜਜ਼ਬਾਤ ਦੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਬੁਲੰਦੀਆਂ `ਤੇ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਅਤੇ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪੜਾਅ ਤੋਂ ਦੂਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਅਨਾਥ ਅਤੇ ਬੇਦਾਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

30 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਅਵਾਰਡ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਸ਼ਿਵ ਬਟਾਲਵੀ ਅਜੇ ਵੀ ਇੱਕ ਰਹੱਸਮਈ ਕਵੀ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਿਕਰਾ` ਕਹਿ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ “ਉਦੇਸ਼-ਸੰਬੰਧਿਤ” ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਉਸ `ਸ਼ਿਕਰਾ` ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਦੈਵੀ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹੁਤ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲੀ ਖੇਡ ਜੀਵੰਤ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਗੱਪ-ਮਿੱਲ ਅਜੇ ਤੱਕ ਬੇਅਰਥ ਰਹੀ ਹੈ।

ਵੈਸੇ ਵੀ, ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੈ?

ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਿਵ ਬਟਾਲਵੀ ਦਾ ‘ਸ਼ਿਕਰਾ’ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਮੇਂ ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਤਾਣਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ! ਸ਼ਿਵ ਬਟਾਲਵੀ ਦੀ ਬਰਸੀ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਕਵੀ ਨਾਨ-ਪਰੇਮ ਨਾਲ ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਗ਼ੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਹਰ ਗੁਜ਼ਰਦੇ ਦਿਨ ਨਾਲ ਤਿੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ `ਤੇ, ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਰੰਗਮੰਚ ਦੇ ਸਿੱਖਰਾਂ `ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ।
***

*’ਲਿਖਾਰੀ’ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ‘ਲਿਖਾਰੀ’ ਦਾ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ। ਹਰ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਕੇਵਲ ‘ਰਚਨਾ’ ਦਾ ਕਰਤਾ ਹੋਵੇਗਾ।
****
1090
***