ਕੀਟ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੁਘੜ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ: ਡਾ. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੈ ਰੂਪ—ਮੁਲਾਕਾਤੀ: ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ ਢਾਅ

ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੂਚਨਾ/ਸ਼ੋਕ-ਸਮਾਚਾਰ: 

ਇਹ ਸੂਚਨਾ ਬੜੇ ਹੀ ਦੁੱਖੀ ਹਿਰਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਲੇਖਕਾ ਡਾ. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੈਰੂਪ ਕੌਰ ਜੀ ਨਾਲ, ਲੇਖਕ/ਮੁਲਾਕਾਤੀ ਸ. ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ ਢਾਅ ਜੀ ਵਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਮੁਲਾਕਾਤ ‘ਲਿਖਾਰੀ’ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਰੂ-ਬ-ਰੂ ਕਰਨ ਹੀ ਵਾਲੇ ਸਾਂ ਕਿ 27 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਡਾ. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੈਰੂਪ ਕੌਰ ਜੀ ਇਸ ਫਾਨੀ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਗੲੇ। ਹੁਣ ਇਹ ਮੁਲਾਕਾਤ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਵਜੋਂ ਹਾਜ਼ਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ (ਹੈ ਦੀ ਥਾਂ ਸੀ) ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ਼ੋਂ ਸਾਨੂੰ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਗਿਆਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਦੀਆ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਆਸਾਂ ਸਨ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਨਾ ਪੂਰਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਘਾਟਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸਭ ਵੱਲੋਂ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਦੀਵੀ ਵਿਛੋੜੇ ਤੇ ਡੂੰਘੇ ਦੁੱਖ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।—ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਰਾਏ ’ਲਿਖਾਰੀ’
**

ਕੀਟ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੁਘੜ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ: ਡਾ. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੈ ਰੂਪ—ਮੁਲਾਕਾਤੀ: ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ ਢਾਅ

‘ਮੇਰੀ ਛਿਪੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਚਾਹ’ ਭਾਈ ਵੀਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਡਾ. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੈ ਰੂਪ ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਢੁੱਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਂਜ ਭਾਵੇਂ ਡਾ. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੈ ਰੂਪ ਕਿਸੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਮੁਹਤਾਜ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਡਾ. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੈ ਰੂਪ ਏਨੇ ਛੁਪੇ ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਸ਼ਾਇਦ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਕੀਟ-ਵਿਗਿਆਨੀ, ਇੱਕ ਸਫ਼ਲ ਔਰਗੇਨਾਇਜ਼ਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੀ ਟੀਚਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਸੁਘੜ ਸੁਪਤਨੀ, ਨੂੰਹ, ਅਤੇ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਿਵਾਰਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਨਿਭਾਇਆ ਕਿ ਦੂਜਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਬਣ ਗਈ। ਡਾ. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੈ ਰੂਪ ਦਾ ਜਨਮ ਭਾਵੇਂ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਗਰ ਅਜੀਤਵਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਪਰ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਇੱਕ ਐਜੂਕੇਟਿਡ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਭਾਖੜਾ ਨੰਗਲ ਵਰਗੇ ਟਾਉਨ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰੇ ਵਾਤਵਰਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪੇਂਡੂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮਹੌਲ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਣਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਭਾਖੜਾ-ਨੰਗਲ ਡੈਮ ਤੇ ਇੱਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਸਨ। ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੈ ਰੂਪ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਬਹੁਤ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਵਿੱਦਿਆ ਫ਼ਸਟ ਕਲਾਸ ਔਨਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਰੀਝ ਵੀ ਉੱਚ ਵਿੱਦਿਆ ਦਿਵਾਉਣ ਦੀ ਸੀ। ਬਚਪਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਤੇ ਯਾਦਗਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਉੱਚ ਵਿੱਦਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਉੱਚ-ਪਧਰੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਦਿਆਂ ਇਹ ਵੀ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ, ਮਰਦ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਨਾਲੋਂ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਨਹੀਂ।

ਡਾ. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੈ ਰੂਪ ਨੇ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਲੁਧਿਆਣਾ ਅਤੇ ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਚਾਲ਼ੀ ਸਾਲ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਾਇਆ। ਦੋ ਸੌ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖੋਜ ਪੱਤਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਬਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਨੌ ਸਾਲ ਆਪਣੇ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਆਪਣੇ ਅਧਿਅਪਨ ਸਮੇਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨੀ ਕਮੇਟੀਆਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੰਡੀਕੇਟ, ਸੈਨਿਟ, ਅਕਦਾਮਿਕ ਕੌਂਸਲ, ਪਲੈਨਿੰਗ ਬੋਰਡ ਵਰਗੀਆਂ ਕਮੇਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣਾ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ ਹੀ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਵਿਦਿਅਕ ਤੇ ਸਮਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੇ ਮਹਿਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਸੱਲੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਤੇ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਮਿਲੇ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤੇ ਮੁਲਾਕਾਤੀ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਟਾਲ਼ਾ ਵੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਤਨਾਮ ਜੀ! ਇਹ ਸਵਾਲ ਮੇਰੇ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲਾ ਹੈ ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਆਪਾਂ ਗੱਲ ਨਾ ਹੀ ਕਰੀਏ।

ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੈ ਰੂਪ ਨੇ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਅੱਠ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਝੋਲ਼ੀ ਪਾਈਆਂ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਮ ਲੋਕ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਕੀੜੇ ਮਕੌੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤਾ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਂਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਬਹੁਤੇ ਤਾਂ ਉਂਜ ਕਿਸੇ ਕੀੜੇ ਜਾਂ ਪੰਛੀ ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਤਬਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਸੱਪ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਤਾਂ ਹਰੇਕ ਬੰਦਾ ਘਬਰਾਅ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਦੀਅਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹੀ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਹਨ। ਪਰ ‘ਸੱਪ ਪੰਜਾਬ ਦੇ’ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸੱਪਾਂ ਦੀਆਂ ਫੋਟੋਆਂ ਨਾਲ ਤਾਂ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ ਹੀ ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਐਸੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾਲ ਭਰਮ ਭਲੇਖਿਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਨਾ ਪਤਾ ਹੋਵੇ। ਫੋਟੋ ਖਿੱਚਣ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੈ ਰੂਪ ਦੇ ਛੋਟੇ ਲੜਕੇ ਡਾ. ਅਰਸ਼ ਰੂਪ ਦਾ ਪੂਰਨ ਸਹਿਯੋਗ ਰਿਹਾ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨੂੰਹ-ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਕੈਲਗਰੀ ਆਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਾਊ, ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਇਨਸਾਨ ਨਾਲ ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਪੂਰੀ ਡੂੰਘਾਈ ਤੇ ਏਨੇ ਸੁਖਾਵੇ ਮਹੌਲ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿiਲ਼ਆ ਹੈ। ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਕੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੋਈਏ। ਇਸੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੇ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਮੈਂ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਬਚਪਨ

?.ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੀ, ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ (ਜਨਮ, ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ) ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸੋ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਮੈਂ ਇਹ ਅਰਜ਼ ਕਰਨੀ ਚਾਹਵਾਂਗੀ ਕਿ ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਧੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦੀ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਰਤ ਕੇ ਲੰਬੇ ਚੌੜੇ ਉੱਤਰ ਦੇਣੇ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ, ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼ ਮੇਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਧਾਰਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚਲਾ ਸ਼ਬਦ-ਕੋਸ਼ ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਸੀਮਤ ਜਿਹਾ ਹੀ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਬਾਰੇ, ਸ੍ਰ. ਨਰਿੰਜਣ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ, ਜਿੰਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬਾਪੂ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸੀ, ਉਹ ਸੰਨ 1910 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰ. ਨੰਦ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਦੇ ਘਰ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹ ਇੱਕ ਮਕੈਨੀਕਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਸਨ ਅਤੇ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਖੜਾ-ਨੰਗਲ ਡੈਮ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਸੰਨ 1968 ਵਿੱਚ ਉਹ ਓਥੋਂ ਹੀ ਸੁਪਰਿੰਨਟੈਂਡਿਗ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋਏ। ਸਾਡਾ ਦਾਦਕਾ ਪਿੰਡ ਅਜੀਤਵਾਲ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਮੋਗੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਬੀਬੀ ਸ਼ਿਵਚਰਨ ਕੌਰ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵੱਡੇ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਤਾਂ ਬੀਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਮੈਂ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਛੋਟਾ ਵੀਰ ਮਾਮਾ ਕਹਿੰਦੇ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਨਾਨਾ ਜੀ ਸਰਦਾਰ ਮੱਲ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦਾਖਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਾਸੀ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਮਾਮਾ (ਮਾਤਾ) ਜੀ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜ ਕਲਾਸਾਂ ਪਾਸ ਸਨ ਪਰ ਉਹ ਹਰ ਕੰਮ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਹਰਫਨ-ਮੌਲਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੋਹਣੀ, ਸੁਨੱਖੀ, ਸੁਚੱਜੀ ਅਤੇ ਸੁਲਝੀ ਹੋਈ ਔਰਤ ਸਨ।

ਅਸੀਂ ਪੰਜ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਜੀ, ਬੀਬੀ ਰਜਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸ਼ਹੀਦ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤੀ ਇੱਕ ਬਿਜ਼ਨਸਮੈਨ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਮੇਰੇ ਵੀਰ ਜੀ ਏਅਰ ਕਮਾਂਡੋਰ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਭਾਰਤੀ ਵਾਯੂ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਅਹੁਦੇ ‘ਤੇ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ 1994 ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਵਿਛੋੜਾ ਦੇ ਗਏ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਏਅਰ ਮਾਰਸ਼ਲ ਬਣਕੇ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੇ। ਵੀਰ ਜੀ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਕੰਗ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਪਤੀ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚੋਂ ਕਰਨਲ ਰਹਿ ਕੇ ਸੇਵਾ-ਮੁਕਤ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਮੈਂ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਮੇਰਾ ਵੀਰ ਕੰਵਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਕੈਨੇਡਾ (ਵੈਨਕੂਵਰ) ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

?. ਫੇਰ ਤੁਸੀਂ ਮੁੱਢਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ਕਿੱਥੋਂ ਲਈ? ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਦੀ ਕੋਈ ਯਾਦ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੋਗੇ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਮੇਰੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਰਜਿੰਦਰ ਕੌਰ ਅਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰਲਦਾ-ਮਿਲਦਾ ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਮੇਰਾ ਜਨਮ 23 ਮਾਰਚ 1949 ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਦਾਦਕੇ ਪਿੰਡ ਅਜੀਤਵਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਭਾਖੜਾ-ਨੰਗਲ ਡੈਮ ਉੱਤੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਸਨ ਪਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਨੰਗਲ ਟਾਊਨਸ਼ਿਪ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮੈਡੀਕਲ ਸਹੂਲਤ ਅਜੇ ਬਣੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਬਚਪਨ ਨੰਗਲ ਟਾਊਨਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਬੀਤਿਆ। ਦਸਵੀਂ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਗੌਰਮਿੰਟ ਕਾਲਜ ਫਾਰ ਵੂਮੈਨ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਚਲੀ ਗਈ। ਹੋਸਟਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਮੈਂ ਬੀ. ਐੱਸ. ਸੀ. ਮੈਡੀਕਲ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੁਧਿਆਣੇ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਐਗਰੀਕਲਚਰਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲੈ ਲਿਆ। ਸੰਨ 1969 ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਫ਼ਸਟ ਕਲਾਸ ਫ਼ਸਟ ਔਨਰਜ਼ ਵਿੱਚ ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਸੀ. ਕੀਤੀ। ਮੇਰੇ ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਸੀ. ਦੇ ਥੀਸਿਸ ਦਾ ਵਾਈਵਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਐਂਟੋਮੌਲੋਜੀ-ਜ਼ੂਔਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪੱਕੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ਼ ਗਈ ਸੀ। ਸੰਨ 1973 ਦਸੰਬਰ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਡਾ. ਜੈ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਮਾਰਚ 1975 ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਪੀਐੱਚ. ਡੀ. ਕਰਨ ਆਪਣੇ ਵਿਭਾਗ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ। 1978 ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਲੁਧਿਆਣੇ ਆ ਕੇ ਆਪਣਾ ਥੀਸਿਸ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1979 ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਬਾਇਓਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ‘ਤੇ ਚਲੀ ਗਈ ਅਤੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਅਲਵਿਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

?. ਬਚਪਨ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਅਮੀਰੀ ਦਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਦੀ ਕੋਈ ਅਭੁੱਲ ਯਾਦ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੋਗੇ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਸਭ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮਿੱਠੀਆਂ-ਮਿੱਠੀਆਂ ਅਤੇ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੇਰੀਆਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਯਾਦਾਂ ਹਨ। ਪਰ ਮੇਰੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਮੈਨੂੰ ਮਿੱਠੀਆਂ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਬਚਪਨ (1949 ਤੋਂ 1963 ਤੱਕ) ਨੰਗਲ ਟਾਊਨਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬੀਤਿਆ ਹੈ। ਨੰਗਲ ਟਾਊਨਸ਼ਿਪ ਇੱਕ ਬੜੇ ਹੀ ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ ਬਣੀ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਕਲੋਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਖੜਾ-ਨੰਗਲ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰਾਂ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਕਾਮਿਆਂ ਲਈ ਹੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਨੰਗਲ ਟਾਊਨਸ਼ਿਪ ਨੂੰ ਦੋ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਘੇਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਤੀਸਰੇ ਪਾਸੇ ਉੱਤੇ ਰੋਪੜ ਨਹਿਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਚੌਥੇ ਪਾਸੇ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਟਾਊਨਸ਼ਿਪ ਪਹਾੜੀ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿੰਨੀ ਢਲਾਨ ‘ਤੇ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਉੱਥੇ ਕਿਸੇ ਮਿਲਟਰੀ ਕੈਨਟੋਨਮੈਂਟ ਵਾਂਗ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹੇ ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬਣਦੇ-ਬਣਦੇ ਕੋਈ 200 ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਹੁਦੇ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਬਣੀਆਂ ਕੋਠੀਆਂ, ਅਫ਼ਸਰਾਂ/ਇੰਜਨੀਅਰਾਂ ਲਈ ਸਨ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਕਤਾਰਾਂ ਅਤੇ ਡੱਬਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਬਣੇ 3000-4000 ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਵਾਲੇ ਕੁਆਰਟਰ, ਬਾਕੀ ਦੇ ਕਾਮਿਆਂ ਲਈ ਸਨ। ਬਕਾਇਦਾ ਦੋ ਮਾਰਕੀਟਾਂ, ਤਿੰਨ ਸਕੂਲ, ਹੌਸਪੀਟਲ ਅਤੇ ਕਲੱਬ ਵੀ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਹਰ ਘਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੱਕ ਪੱਕੀ ਸੜਕ ਪਹੁੰਚਦੀ ਸੀ, ਪਾਣੀ ਟੂਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ ਨਾਲੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਮੇਰਾ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਦੱਸਣ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਮਹੌਲ ਬਹੁਤ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਤੇ ਸੁਹਾਵਣਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਸੀਨੀਅਰ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਵੇਲੇ ਦੀ ਬਣੀ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਕੋਠੀ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਚੁਫੇਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ੁੱਲ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਉਗਾਉਣ, ਲਾਉਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੋ ਮੱਝਾਂ, ਕੱਟੇ-ਵੱਛੇ, ਕੁੱਕੜੀਆਂ, ਕੁੱਤੇ ਆਦਿ ਰੱਖੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡੀ ਸੀ ਅਤੇ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਬਹੁਤਾ ਛੋਟਾ ਸੀ ਪਰ ਅਸੀਂ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਤਿੰਨੋਂ ਇਕੱਠੇ ਬਹੁਤ ਖੇਡਦੇ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਰਤਾਂ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਰਿੰਗ ਲੀਡਰ ਵੀਰ ਜੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਪੀਂ-ਪੀਂ ਕਰਵਾ ਕੇ ਬਹੁਤ ਸਵਾਦ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਆਪਣੀਆਂ (ਮੁੰਡਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ) ਖੇਡਾਂ ਖਿਡਵਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖੇਡਣ ਵੇਲੇ ਛੱਕਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅੱਠੇ ਵੀ ਮਾਰਕੇ ਸਾਡੀ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਭਕਾਈ ਕਰਵਾਉਂਦੇ। ਘਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਦਰਖ਼ਤ ਬਹੁਤ ਸਨ ਅਤੇ ਪਾਸਿਆਂ ‘ਤੇ ਫੁੱਲਦਾਰ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਪੱਕੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਟ੍ਰੈਫਿਕ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਕਈ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੇਡਦੇ। ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਚਿੜੀਆਂ ਦੇ ਆਲ੍ਹਣਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਫੜਦੇ ਬੱਸ ਕੋਈ ਸ਼ਰਾਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਨਾ ਕਰਦੇ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਕੋਈ ਇੱਕ ਸ਼ਰਾਰਤ ਬਿਆਨ ਕਰਨੀ ਬਹੁਤ ਔਖੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਨਿਹਾਰਨ ਅਤੇ ਮਾਨਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।

ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੀ ਤਮੰਨਾ

?. ਉੱਚ ਵਿੱਦਿਆ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕਿਸੇ ਕੋਲੋਂ ਮਿਲੀ, ਇਹ ਬਚਪਨ ਵਾਲੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨੇ ਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਫੇਰ ਕਾਲਜ ਜਾ ਕੇ ਦਿਲਚਸਪੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪਹਿਲੇ ਗ੍ਰੇਜੂਏਟ ਸਨ ਉਹ ਵੀ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਦੇ ਤੇ ਲਹੌਰ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲਜ ਤੋਂ। ਉੱਥੇ ਉਹ ਚਾਰੋਂ ਸਾਲ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲਿਸਟ ਵੀ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ ਮੇਰੀਆਂ ਦੋਨੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਅੱਤ ਦੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਆਏ ਅਤੇ ਦੋਨਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ 19 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ 12 ਜਮਾਤਾਂ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਵੀਰ ਜੀ ਵੀ 18 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ 12 ਜਮਾਤਾਂ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਸਰ ਸਿਲੈਕਟ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਅਕੈਡਮੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ‘ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਓਥੋਂ ਦੇ ਹੀ ਹੋ ਗਏ। ਮੈਂ ਬਾਕੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਮੇਰੀ ਬਹੁਤ ਹੌਂਸਲਾ-ਅਫ਼ਜਾਈ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਉਮੀਦਾਂ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗਾ ਬਣੇ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ। ਬੱਸ ਮੈਂ ਅੱਗੇ ਪੜ੍ਹਦੀ ਗਈ ਅਤੇ ਨਤੀਜਾ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ।

?. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੀ, ਤੁਹਾਡਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜਾਂ ਇਹ ਕਹੀਏ ਕਿ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਇਆ ਪਰ ਤੁਹਾਡੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਜੋ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਨਾਲ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ, ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਏਨਾ ਨੇੜੇ ਹੋ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਅਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਇਆ। ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦਸੋ ਇਹ ਕਿਵੇਂ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਨਾਲ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕਦੇ ਗਲ਼ੀਆਂ ਮਹੱਲਿਆਂ ਵਾਲੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਰਗੇ ਮਹੌਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਨੰਗਲ ਟਾਉਨਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਪਲੀ ਹਾਂ ਜਿੱਥੋਂ ਦਾ ਮਹੌਲ ਆਪਣਾ ਹੀ ਸੀ। ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੀ ਥਾਂ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਵੇਲੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਤੋਂ ਤਾਜ਼ੀਆਂ-ਤਾਜ਼ੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਕਈ ਰਿਵਾਇਤਾਂ ਅਜੇ ਪ੍ਰਚਲਤ ਸਨ। ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਲਈ ਟੈਨਿਸ ਕੋਰਟ, ਸਵਿਮਿੰਗਪੂਲ ਆਦਿ ਵਾਲਾ ਪੂਰੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵਾਲਾ ਕਲੱਬ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਕਲੌਨੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਅਮਰੀਕਨ ਅਫ਼ਸਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਡੈਪੂਟੇਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੀ ਥਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਕੂਲ ਵੀ ਵਧੀਆ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਫੁੱਲ-ਬੂਟਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਾਡੀ ਫੁੱਲਵਾੜੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਸੋਹਣੇ ਅਤੇ ਬਹੁਤੇ ਫੁੱਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਘਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਦੁਵਾਲੇ ਫੁੱਲਦਾਰ ਅਤੇ ਫੱਲਦਾਰ ਦਰਖ਼ਤ ਬਹੁਤ ਸਨ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਮੱਝਾਂ-ਗਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੁੱਤੇ, ਕੁੱਕੜੀਆਂ, ਤੋਤੇ ਆਦਿ ਵੀ ਪਾਲ਼ੀਦੇ ਸੀ। ਨਾਨਕਿਆਂ-ਦਾਦਕਿਆਂ ਤੋਂ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀਆਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਆ ਕੇ ਕਈ-ਕਈ ਸਾਲ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਘਰ ਦੇ ਜੀਅ ਬਣਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਉਹ ਸਾਰੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਮੱਝਾਂ ਲਈ ਪੱਠੇ ਬੀਜਦੇ, ਵੱਢਦੇ, ਕੁਤਰਦੇ ਅਤੇ ਮੱਝਾਂ ਨੂੰ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਮੱਝਾਂ ਲਈ ਤੂੜੀ, ਵੜੇਵੇਂ, ਖੱਲ਼ ਆਦਿ ਸਭ ਕੁਝ ਸੀ। ਪਾਥੀਆਂ ਵੀ ਜਮਾਂਦਾਰਨੀ ਥੱਪਦੀ ਅਤੇ ਰੂੜ੍ਹੀ ਵੀ ਲੱਗੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਖੇਤੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੰਦ ਵਲੇਵੇਂ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਵਾਲਿ਼ਆਂ ਲਈ ਲੱਸੀ ਦੁੱਧ ਵਾਧੂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਸੁਲਝੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਢੰਗਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕੋਂ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਦੇਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ।

?. ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ (ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਜਾਂ ਫੇਰ ਕਿਸ ਚੰਗੇ ਅਧਿਆਪਕ) ਦਾ ਹੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ?
: ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੀ ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਕਹਿ ਸਕਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਏਥੋਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਹੱਥ ਹੈ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਡਾ. ਜੈ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਤੇ ਹੁਣ ਵਾਲੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਸਾਥ ਵੀ ਪੂਰਾ ਹੈ।

?. ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉੱਚ ਵਿੱਦਿਆ ਲੈਣਾ ਵੀ ਇੱਕ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਾਪੇ ਤਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਇਸ ਸੋਚ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਹਨ ਕਿ ਦਸਵੀਂ ਕਰਾਉ ਜਾਂ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਫੇਰ ਬੀ. ਏ. ਕਰਾਓ ਤਾਂ ਲੜਕੀਆਂ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਭੇਜ ਦਿਉ। ਪਰ ਤੁਹਾਡਾ ਉੱਚ ਵਿੱਦਿਆ ਲੈਣ ਦਾ ਸਬੱਬ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਿਆ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਸਨ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੇਰੇ ਸਿਆਣੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਦੀ ਸੋਚ ਕਰਕੇ ਹੀ ਵਾਜੂਦ ਵਿੱਚ ਆਈ ਗੱਲ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਕੁੜੀਆਂ ਜਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜਿਹੜਾ ਪੜ੍ਹਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਦਾ ਉਹ ਪੂਰਾ ਸਾਥ ਦਿੰਦੇ ਸੀ। ਮੇਰੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਘੱਟ ਸੀ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵੀ ਛੇਤੀ ਆ ਗਏ ਇਸ ਲਈ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਪੂਰੀ ਕਰ ਲਈ ਅਤੇ ਸੁਰਖਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਣ ਤੋਂ ਵਰਜਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸਨ।

ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ

?. ਫੇਰ ਵਿੱਦਿਆ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿੱਥੇ-ਕਿੱਥੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ? ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਅਭੁੱਲ ਯਾਦ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੋਗੇ?
: ਮੈਂ 1969 ਵਿੱਚ ਐਂਟੋਮੌਲੋਜੀ-ਜ਼ੂਔਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਜਾਬ ਐਗਰੀਕਲਚਰਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਜ਼ੂਔਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਸੀ. ਕੀਤੀ। ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਅਵੱਲ ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਥੀਸਿਸ ਦਾ ਵਾਈਵਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪੱਕੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਸਿਰਫ਼ 20 ਸਾਲ ਦੀ ਹੀ ਸੀ। ਸੰਨ 1972 ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਦੋ ਹਿੱਸੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਪੋਸਟ ਐਂਟੋਮੌਲੋਜੀ ਦੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਐਂਟੋਮੌਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਚਲੀ ਗਈ। ਓਥੇ ਮੈਂ 1979 ਤੱਕ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ, 1973 ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਡਾ. ਜੈ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਡਾ. ਜੈ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆਉਣ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਲੱਗੇ, ਕੋਈ ਹੋਰ ਚਾਰਾ ਨਾ ਲੱਭਣ ਉੱਤੇ, ਮੈਂ 3 ਸਾਲ ਦੀ ਸਟੱਡੀ ਲੀਵ ਲੈ ਕੇ ਪੀ. ਐੱਚ. ਡੀ. ਕਰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਬਾਈਔਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਚਲੀ ਗਈ। ਸੰਨ 1979 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਅਸਿਸਟੈਂਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਬਾਈਔਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕੁਰੇਟਰ-ਕਮ-ਲੈਕਚਰਾਰ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਉੱਤੇ ਚਲੀ ਗਈ। ਸੰਨ 1986 ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਰੀਡਰ ਅਤੇ 1992 ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਬਣ ਗਈ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 3 ਵਾਰ (9 ਸਾਲ ਲਈ) ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਮੁੱਖੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਫੈਕਲਟੀ ਦੀ ਡੀਨ ਵੀ 2 ਸਾਲ ਰਹੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਕਮੇਟੀਆਂ, ਸੈਨਟ (2 ਸਾਲ) ਅਤੇ ਸਿੰਡੀਕੇਟ (4 ਸਾਲ) ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲੇ-ਨਾਲ ਅਕੈਡਮਿਕ ਕੌਂਸਲ, ਰਿਸਰਚ ਡਿਗਰੀ ਬੋਰਡ, ਪਲਾਨਿੰਗ ਬੋਰਡ ਵਗੈਰਾ ਦੀ ਵੀ ਮੈਂ ਮੈਂਬਰ ਰਹੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ 11 ਰਿਸਰਚ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਸ ਵੀ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਲਏ ਅਤੇ 11 ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪੀਐੱਚ. ਡੀ. ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ 60 ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਐੱਮ. ਡੀ., ਐੱਮ. ਫਿਲ. ਅਤੇ ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਸੀ. ਲਈ ਰਿਸਰਚ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਵੀ ਕਰਵਾਏ। ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਮੈਂ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਿਸਰਚ ਪੇਪਰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛਾਪੇ ਅਤੇ 100 ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਪੇਪਰ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੇ।

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਸਿਰਫ਼ 20 ਸਾਲ ਸੀ ਪਰ ਮੇਰੀ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰੇ ਹੀ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਮੁਖੀ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਫ਼ਿਕਰ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਸ ਕੁੜੀ ਤੋਂ ਕਲਾਸ ਸੰਭਾਲੀ ਵੀ ਜਾਵੇਗੀ? ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਹ ਪਿਛਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਛਲੀ ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਗਏ। ਉਹ ਦੰਗ ਰਹਿ ਗਏ ਕਿ ਚਾਲੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ 70 ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬੈਠੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਚੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਕਿਸੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਣ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਦੂਸਰੇ ਸੈਕਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਮੇਰੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਲੇਡੀ ਟੀਚਰ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਦੇਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਬੋਲਦੇ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਫੇਰ ਕਿਤੇ ਮੈਡਮ ਨੂੰ ਹੋਮ ਸਾਇੰਸ ਵਿਭਾਗ ਵੱਲ ਹੀ ਨਾ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਜੇ ਵੀ ਕਿਤੇ ਮਿਲ ਜਾਣ ਤਾਂ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਦਖ਼ਲ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਮੇਰੀ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਬਣਦੀ ਰਹੀ ਹੈ।

ਸਾਇੰਸਦਾਨ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ

?. ਡਾ. ਜੈ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਵਰਗਾ ਵੱਡਾ ਸਾਇੰਸਦਾਨ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਲੱਭਣਾ ਤੁਹਾਡੀ ਆਪਣੀ ਚੋਣ ਸੀ ਜਾਂ ਫੇਰ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੀ?
: ਇਹ ਤਾਂ ਬੜਾ ਔਖਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਸਾਡਾ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਸੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰੀ ਉਮਰ 24 ਸਾਲ ਅਤੇ ਡਾ. ਜੈ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਦੀ 27 ਸਾਲ ਸੀ। ਉਸ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਡਾ. ਜੈ ਰੂਪ ਦੇ ਪਾਪਾ ਜੀ ਪ੍ਰੋ. ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਵੱਡੇ ਆਦਮੀ ਹੋਣਗੇ, ਵੱਡੇ ਲਿਖਾਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਪਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੈਨੂੰ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਪਾਸੇ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਬਹੁਤਾ ਇਲਮ ਹੀ ਸੀ। ਬਾਕੀ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਸਾਡਾ ਸੀ ਜਾਂ ਸਾਡੇ ਘਰਦਿਆਂ ਦਾ, ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਐਗਰੀਕਲਚਰਲ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ ਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ। ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ ਪਰ ਵਿਆਹ ਸਾਡੇ ਘਰਦਿਆਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ।

?. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੀ, ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਪੀਐੱਚ. ਡੀ. ਵਰਗੀ ਉੱਚ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਸਬੱਬ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਿਆ? ਪਰਿਵਾਰ ਵੱਲੋ ਸਹਿਯੋਗ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਿਹਾ?
: ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਸੀ. ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਲਈ ਪੀਐੱਚ. ਡੀ. ਕਰਨੀ ਕੋਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਪੀਐੱਚ. ਡੀ. ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਹੀਲੇ-ਵਸੀਲੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਭਾਗ ਤੋਂ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਪੀਐੱਚ. ਡੀ. ਕਰਨ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਬਾਕੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਾਂਝੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨੂੰਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹੋਣ ਜਾਂ ਪੜ੍ਹਦੀਆਂ ਹੋਣ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਲਈ ਤਾਂ ਕੀ ਸਭ ਲਈ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਔਖਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਹਿੰਮਤ ਦੀ ਅਤੇ ਦੜ ਵੱਟਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਵੱਡਾ ਬੇਟਾ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕਲੀ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਛੱਡ ਕੇ ਡਾ. ਜੈ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਆਪ ਡੇਢ ਸਾਲ ਲਈ ਇੱਕ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਉੱਤੇ ਜਰਮਨੀ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਕੋਈ ਔਖਿਆਈਆਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀਆਂ ਦਰਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਹੱਦ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹੀ ਆਈ ਸੀ।

?. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੀ, ਵਾਕਿਆ ਹੀ ਬਹੁਤ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਕੜਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਫੇਰ ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਡਾ. ਜੈ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਵੀ ਭਾਵੇਂ ਸਾਇੰਸ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖੇਤਰ ਵੀ ਵੱਖਰਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹੀ? ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਮਿਲਿਆ ਜਾਂ ਕੁਝ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਵੀ ਆਈਆਂ?
: ਸਾਡੇ ਦੋਨਾਂ ਦਾ ਸਾਇੰਸ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਫੇਰ ਸਾਡਾ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਵੀ ਇੱਕੋ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਭਾਵੇਂ ਸਾਡੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵੱਖਰੇ-ਵੱਖਰੇ ਹੀ ਸਨ, ਅਸੀਂ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਗੱਲ ਅਤੇ ਲੋੜ ਛੇਤੀ ਸਮਝ ਲਈ ਦੀ ਹੈ। ਸਾਡਾ ਵਿਭਾਗ ਸਾਂਝਾ (1979-1990 ਤੱਕ) ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਾਡੇ ਸਾਥੀ ਵੀ ਸਾਂਝੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਵੀ ਸਾਂਝੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਹੀਂ ਆਈ।

?. ਡਾ. ਜੈ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ, ਪ੍ਰੋ. ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਤਕ ਰੁਚੀਆਂ ਵਾਲ਼ੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਨਾ ਜੀ, ਪ੍ਰੋ. ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ (ਗੁਰੁ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਟੀਕਾਕਾਰ) ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਜਾਣਦੀ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਸਾਰੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਿਗ ਹਨ। ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਪੇਕਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚੀਆਂ ਜਾਂ ਫੇਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਰੁਚੀਆਂ ਵਾਲੇ ਹਨ/ਸਨ, ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਮੇਰੇ ਪੇਕਿਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ ਜਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਫੁੱਫੜ ਜੀ ਜਸਵੰਤ ਸਿਘ ਕੰਵਲ ਹੀ ਸਨ। ਪਰ ਬਾਕੀ ਦੇ ਵੀ ਸਾਰੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲਿਸਟ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਸਨ, ਮੇਰੇ ਚਾਚਾ ਜੀ ਵਾਯੂਸੈਨਾ ਵਿੱਚੋਂ ਸਕੂਐਡਰਨ ਲੀਡਰ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਏ, ਦੂਸਰੇ ਫੁੱਫੜ ਜੀ ਡਿਪਟੀ ਕੁਲੈਕਟਰ, ਮੇਰੇ ਮਾਮਾ ਜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਤੇ ਫੇਰ ਦਮਦਮਾਂ ਸਾਹਿਬ ਤਲਵੰਡੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਰਹੇ। ਮੇਰੇ ਤੀਸਰੇ ਫੁੱਫੜ ਜੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਰਹੇ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਵੀਰ ਜੀ ਭਾਰਤੀ ਵਾਯੂਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ‘ਵਾਇਸ ਏਅਰ ਮਾਰਸ਼ਲ’ ਤੋਂ ਇੱਕ ਹੇਠਲੀ ਪੋਸਟ ‘ਏਅਰ ਕਮਾਂਡੋਰ’ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ। ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਆਪ ਵੀ ਤਾਂ ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਸੀ. ਫ਼ਸਟ ਕਲਾਸ ਫ਼ਸਟ ਰਹਿ ਕੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸਕੌਲਰਸ਼ਿਪ ਵੀ ਲੈਂਦੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸ ਦਿਆਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਗਰੇਡ ਡਾ. ਜੈ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਨ। ਮੈਂ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇਸ ਲਈ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਪੜਿਆਂ-ਲਿਖਿਆਂ ਦਾ ਹੀ ਸੀ। ਹਾਂ, ਇੱਕ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਬਹੁਤ ਫ਼ਰਕ ਸੀ, ਪਾਪਾ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਹਰ ਵੇਲੇ ਦੇ ਲੱਗੇ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਦੇ ਤਾਂਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਅਤੇ ਬੈਠੇ ਚਾਹਵਾਂ ਪੀਵੀ ਜਾਣੀਆਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਅਜੀਬ ਅਤੇ ਨਵਾਂ ਕੰਮ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਪਾਸੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦੇ ਢੇਰਾਂ ਦਾ ਪਿਆ ਹੋਣਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਅਜ਼ਬ ਨਜ਼ਾਰਾ ਸੀ। ਢਾਅ ਜੀ, ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੇ ਪਿਆਰ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ

?. ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਪ੍ਰੋ. ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਨਾਲ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਬਾਰੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ? ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੀ ਸੱਸ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀ ਕੋਈ ਯਾਦ ਵੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੋਗੇ?
: ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਪਾਪਾ ਜੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਹੱਕ ਹੈ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸੱਚੇ ਸੁੱਚੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਸਨ ਅਤੇ ਹਰ ਉਸ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਜਿਹੜਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦਾ ਆਪਣਾ ਮਜ਼ਮੂਨ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਘਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਵਾਰੀ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਆਉਂਦੀ, ਮੇਰੀ ਵਾਰੀ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਗਦੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਪਾਪਾ ਜੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਪਾਪਾ ਜੀ, ਮੈਂ ਕਿਸ ਮੁੱਦੇ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਾਇੰਸ ਲਿਖਾਂ? ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਤੂੰ ਮੱਖੀ ਬਾਰੇ ਹੀ ਲਿਖ। ਮੈਂ ਅੱਛਾ ਜੀ ਕਹਿ ਕੇ ਇਹ ਸੋਚਦੀ ਹੋਈ ਕਿ ਮੱਖੀ ਉੱਤੇ ਕੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕੌਣ ਪੜ੍ਹੇਗਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਿਣ-ਭਿਣ ਕਰਦੀਆਂ ਮੱਖੀਆਂ ਬਾਰੇ, ਮੈਂ ਉੱਥੋਂ ਪਾਸੇ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖਣੀ ਨਾ ਆਉਣ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਇਹ ਹੌਂਸਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ, ਜਿਸ ਗੱਲ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਫ਼ਸੋਸ ਰਹੇਗਾ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਬੇਟੇ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਹੱਥ ਹੈ। ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਹੀ ਉਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਸ਼ੀ (ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ) ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਦੀ ਜਿੱਦ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕੰਮ ਵੀ ਬਹੁਤਾ ਉਸੇ ਨੇ ਹੀ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਬਾਕੀ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਮਾਤਾ ਜੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ, ਡਾ. ਜੈ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੀਜੀ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਕਰਨ ਵਾਲੀ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਫ਼ਾਈ ਪਸੰਦ ਅਤੇ ਸੁਚੱਜੀ ਔਰਤ ਸਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਬੇਟੀਆਂ ਨੂੰ ਹੱਦ ਤੋਂ ਬਹੁਤਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਪਾਪਾ ਜੀ ਦੇ, ਘਰ ਆਏ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਪਿਆਰ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।

ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦਿਲਚਸਪੀਆਂ

?. ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ। ਤੁਹਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵੀ ਇਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੈ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੁਝਾਨ ਵੱਖਰੇ ਹਨ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਬਹੁਤ ਸੁਲਝੇ ਹੋਏ ਦੋ ਬੇਟੇ ਵੀ ਹਨ, ਵੱਡਾ ਬੇਟਾ ਡਾ. ਅਰਵਿੰਦ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਐੱਮ. ਬੀ. ਬੀ. ਐੱਸ. ਕਰਕੇ ਮੈਡੀਕਲ ਜੈਨੀਟਿਕਸ ਵਿੱਚ ਪੀ. ਐੱਚ. ਡੀ. ‘ਮੋਂਡਲ ਦੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਚੈਕ ਰੀਪਬਲਿਕ’ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਨੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ‘ਬੌਸਟਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ’ ਵਿੱਚ ਪੋਸਟ ਡੌਕਟਰੇਟ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫੇਰ ‘ਕੁਈਂਨਜ਼ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕੈਨੇਡਾ’ ਤੋਂ ਐੱਮ. ਬੀ. ਏ. ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਅਮੈਰੀਕਨ ਸਿਟੀਜ਼ਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮੈਡੀਕਲ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ‘ਵਰਲਡ ਡਾਇਰੈਕਟਰ’ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਹਾਈਕਿੰਗ, ਟਰੈਕਿੰਗ, ਸਾਈਕਲਿੰਗ, ਸਵਿਮਿੰਗ, ਸਕੂਬਾ ਡਾਈਵਿੰਗ ਅਤੇ ਜਹਾਜ਼ ਉੱਡਾਉਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਹੈ। ਛੋਟਾ ਬੇਟਾ ਡਾ. ਅਰਸ਼ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਐੱਮ. ਸੀ. ਏ. ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਕਰਕੇ ਬਾਈਓਇਨਫੌਰਮੈਟਿਕਸ ਦੀ ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਸੀ. ਜਰਮਨੀ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫੇਰ ਪੀ. ਐੱਚ. ਡੀ. ਵੀ ਬਾਇਓਇਨਫੋਰਮੈਟਿਕ ਵਿੱਚ ਜਰਮਨੀ ਤੋਂ ਹੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਕੈਲਗਿਰੀ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਅੱਛਾ ‘ਵਾਈਲਡ ਲਾਈਫ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ’ ਵੀ ਹੈ। ਆਪਣੀਆਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੀਆਂ ਉਹ ਕਈ ਐਗਜ਼ੀਬੀਸ਼ਨਜ਼ ਲੱਗਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੇ 6 ਕਲੰਡਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ‘ਪੰਜਾਬ ਸਟੇਟ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਐਨਵਾਇਰਮੈਂਟ ਰਿਪੋਰਟ’ ਵਿੱਚ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਮੇਰੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹੀ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਵੀ ਹੈ। ਵਾਈਲਡ ਲਾਈਫ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਹੋਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੀ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਨਸਾਨ ਹੋਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਛੋਟੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਵੀ ਟਰੈਕਿੰਗ, ਸਵਿਮਿੰਗ, ਹਾਈਕਿੰਗ, ਸਾਈਕਲਿੰਗ, ਸਕੂਬਾ ਡਾਈਵਿੰਗ ਕਰਨ ਦਾ ਅਤੇ, ਫੋਟੋਆਂ ਖਿੱਚਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁੱਤੇ ਅਤੇ ਬਿੱਲੀਆਂ ਪਾਲਣ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਚਸਕਾ ਹੈ।

?. ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਲੰਮਾਂ ਸਮਾਂ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲੰਘਾਇਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਕਿਹੋ-ਜਿਹੇ ਸਬੰਧ ਰਹੇ? ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੜਕੇ-ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਸੀ ਜਾਂ ਐਂਟੋਮੌਲੋਜੀ (ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨ) ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਲੜਕਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਹੀ ਹੈ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਐਂਟੋਮੌਲੋਜੀ-ਜ਼ੂਔਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ 1979 ਤੱਕ ਹੀ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 1979 ਤੋਂ 2009 ਤੱਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪੀ. ਏ. ਯੂ. ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਐਂਟੋਮੌਲੋਜੀ ਦੀਆਂ ਕਲਾਸਾਂ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਮਸਾਇੰਸ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਵਿੱਚ 99% ਮੁੰਡੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਹੋਮਸਾਇੰਸ ਵਿੱਚ 100% ਕੁੜੀਆਂ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਸੀ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਰਲੇ-ਮਿਲੇ ਬੱਚੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਲੜਕੇ-ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਰਾਬਰ-ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕੁੜੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਭਾਵੇਂ ਮੈਂ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੀ ਸੀ ਜਾਂ ਜ਼ੂਔਲੋਜੀ ਦੇ ਮੇਰੀ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਚੰਗੀ ਬਣਦੀ ਸੀ, ਸਾਰੇ ਹੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਮੇਰੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਅਜੇ ਤੱਕ ਵੀ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਦਖ਼ਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੰਦੀ ਅਤੇ ਲੋੜ ਵੇਲੇ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਸੀ।

ਆਪਣੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ!

?. ਤੁਸੀਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਸਾਇੰਸ ਦੇ ਡੀਨ, ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਹੈੱਡ ਵੀ ਰਹੇ ਹੋ, ਅਧਿਆਪਨ ਕਰਦਿਆਂ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਅਹੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਰਹੇ ਹੋ। ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਕਈ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਵੀ ਆਈਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਪਰਲੀ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਵੀ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੋਗੇ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਸੀ. ਕੀਤੀ ਸੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਕੁੜੀਆਂ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ। ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਸਿਰਫ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਮਹਿਕਮਾ ਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅੱਧ-ਪਚੱਧ ਗਿਣਤੀ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੜਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਚੀਕ-ਚਿਹਾੜਾ ਤਾਂ ਪੈਂਦਾ ਹੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਕੁੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਆਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਾਖਵੀਂਆਂ ਜਗੀਰਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਤਕਲੀਫ ਤਾਂ ਹੋਣੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਉਸ ਵੇਲੇ ਤਾਂ ਮਹੌਲ ਹੋਰ ਵੀ ਸਖ਼ਤ ਸੀ। ਆਦਮੀ ਇਹ ਮੰਨਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਿ ਔਰਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਈ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਆਦਮੀਆਂ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਚਾਰ ਗੁਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪਈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਹਿਣਾ ਵੀ ਪਿਆ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਰਦ ਕੋਈ ਮਦਦ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੁੰਦੇ ਇਸ ਲਈ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦਾ ਕੰਮ ਸੰਭਾਲਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਹਿੰਮਤ ਕਰਨੀ ਪਈ ਅਤੇ ਹਰ ਵੇਲੇ ਬਹੁਤ ਟੈਨਸ਼ਨ ਵੀ ਸਹਿਣੀ ਪਈ।

ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਘੱਟ ਰਹੀ ਗਿਣਤੀ

?. ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ, ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਹੌਸਲੇ ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਥਾਂ ਬਣਾਇਆ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੀ, ਹੁਣ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸੋ ਕਿ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਭਵਿੱਖ ਕਿਹੋ-ਜਿਹਾ ਹੈ? ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਹਰ ਸਾਲ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਐਂਟੋਮੌਲੋਜੀਸਟ ਬਣ ਕੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ‘ਚੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ?
: ਸਾਡੇ ਵੇਲੇ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਤਾਂ ਕੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਗਿਆਨ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਬਦਲਦੇ ਵਕਤ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਕਰਕੇ, ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰੱਕੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਿਆਣੇ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜਾਣ ਜਾਣਾ, ਸਭ ਕਾਰਨਾਂ ਨੇ ਰਲਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਰੁਝੇਵੇਂ ਛੇਤੀ ਅਤੇ ਘੱਟ ਪੜ੍ਹਕੇ ਬਹੁਤੇ ਪੈਸੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਲਾਹੇਵੰਦ ਕਿੱਤਿਆਂ ਵੱਲ ਮੋੜ ਲਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੀ ਗੱਲ ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦਿਨੋਂ-ਦਿਨ ਘੱਟ ਰਹੀ ਹੈ, ਨਿੱਜੀ ਸਵਾਰਥ ਅਤੇ ਪੌਲਿਟਿਕਸ ਹੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਮੈਨੂੰ ਐਂਟੋਮੌਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ ਨੂੰ ਛੱਡਿਆਂ 38 ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਇਲਮ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਿੰਨੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਐਂਟੋਮੌਲੋਜਿਸਟ ਬਣਦੇ ਹਨ।

?. ਇਹ ਵੀ ਸੁਨਣ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪਝੱਤਰ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਪੇਂਡੂ ਏਰੀਏ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਹੁਣ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਗਈ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਸਮਝਦੇ ਹੋ?
: ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਵਿੱਦਿਆ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੈ। ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਅਮੀਰ ਘਰਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਤਾਂ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਫੇਰ ਉਹ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਦੂਸਰਾ ਦਾਖ਼ਲੇ ਲੈਣ ਲਈ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵੀ ਅੱਗੇ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ। ਬਹੁਤੇ ਬੱਚੇ ਜਾਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਨਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵਿੱਦਿਅਕ ਢਾਂਚੇ ਬਾਰੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਨੀਤ ਅਤੇ ਨੀਤੀ

?. ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਇੰਸ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਕੂਲਾਂ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੈਕਟੀਕਲ ਲਈ ਲੈਬ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਦੀ ਘਾਟ ਜਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੁਨਣ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਿਆਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਵੀ ਆਈਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਸਾਇੰਸ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਲੈਬ ਦਾ ਨਾ ਹੋਣਾ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ? ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਜਿੱਠਿਆ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੈਕਟੀਕਲ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਕਦੇ ਥੁੜ੍ਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨੀ ਵੀ ਬੰਦ ਜਾਂ ਘਟਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਵੀ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਪ੍ਰੈਕਟੀਕਲਾਂ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਬੱਚੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਦੇ ਕਾਬਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਅਧੂਰਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੈਕਟੀਕਲਾਂ ਉੱਤੇ ਪੈਸੇ ਖ਼ਰਚਣ ਦੇ ਮਾਰੇ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਵਾਲੇ ਆਪ ਹੀ ਪ੍ਰੈਕਟੀਕਲ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਸਾਰੇ ਐਂਟਰੈਂਸ ਟੈਸਟਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੈਕਟੀਕਲ ਨਹੀਂ ਦੇਖੇ ਜਾਂਦੇ ਇਸ ਲਈ ਬੱਚੇ ਰੱਟੇ ਮਾਰਨ ਤਾਂ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਪ੍ਰੈਕਟੀਕਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਭੇਦ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ।

?. ਤੁਸੀਂ ਵਿੱਦਿਅਕ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਨੇੜਿਓਂ ਹੋ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਮਿਆਰ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਕੀ ਕਾਰਨ ਸਮਝਦੇ ਹੋ? ਆਮ ਸੁਨਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਡਿਗਰੀਆਂ ਤਾਂ ਲਈ ਫਿਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ। ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ?
: ਇਹ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸੱਚ ਹੈ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਤਾਂ ਵਿੱਦਿਆ ਨੂੰ ਵਪਾਰ ਹੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੈਸੇ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਤਰ ਪਏ ਹਨ। ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਬੇਕਾਰ, ਨਕਲੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਉ ਡਿਗਰੀਆਂ ਬਹੁਤ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਫ਼ਿਤਰਤ ਦਾ ਮਿਆਰ ਬਹੁਤ ਥੱਲੇ ਦੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ। ਡਿਗਰੀਆਂ ਸਿਰਫ਼ ਨੌਕਰੀਆਂ ਲੈਣ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਲੋਕੀ ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤ, ਘੱਟ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਸਭ ਕੁਝ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸਬਰ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵੀ ਇਹੋ-ਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਬਣ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਗ਼ਲਤ ਜਿਹਾ ਅਤੇ ਢਹਿੰਦੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਸਮਾਜ ਰਚਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਚਿੰਤਾ ਜਨਕ ਮਸਲਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵੱਡੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

?. ਮੈਡਮ ਜੀ, ਕੋਈ ਇਹੋ-ਜਿਹਾ ਫਾਰਮੂਲਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਗ੍ਰਤੀ ਆਏ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਅੰਦਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਕਾਰ ਸੇਵਾ ਵਾਲੇ ਸੰਤ-ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕ ਮੰਦਰਾਂ ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਨਾਲ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵਿੱਦਿਆ ਮੰਦਰ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ, ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾੜੀਆਂ ਨੀਤਾਂ ਤੇ ਨੀਤੀਆਂ ਜਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਾਰਨ…?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਸਾਰਾ ਆਵਾ ਹੀ ਊਤਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਘੱਟ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਵੱਡੇ ਛੋਟੇ ਦਾ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਅੱਖ ਦੀ ਸ਼ਰਮ ਨਹੀਂ ਰਹੀ, ਬਸ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੈਸੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨੇ ਅਤੇ ਦਿਖਾਵੇ ਵੱਲ ਤੁਰੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਦੁਨੀਆ। ਸਾਧੂ-ਸੰਤ ਬਨਣਾ ਇੱਕ ਕਾਰੋਬਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸੇ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅਕਲ ‘ਤੇ ਪਰਦਾ ਪਾਉਂਣ ਲਈ ਮੰਦਰਾਂ-ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸੋਨਾ ਥੱਪਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਭ ਚੰਗਾ ਅਕਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਦੂਰ ਭੱਜ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਰ ਕੰਮ ਦੇ ਛੇਤੀ ਨਤੀਜੇ ਚਾਹੁੰਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਗ਼ਲਤ-ਠੀਕ ਢੰਗ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੀ ਬਣ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਪਿਛਲੇ 100 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੀ ਵਸੋਂ 7 ਤੋਂ 8 ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਆਉਣ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਵੀ ਵੱਧ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਹੁਤੇ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਮਰ੍ਹਾ ਦੇ ਵਿਹਾਰ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੀਵ ਲੜਾਕੇ, ਝਗੜਾਲੂ, ਲਾਲਚੀ ਅਤੇ ਆਪਹੁਦਰੇ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬੱਸ ਇਹੋ ਹੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।

?. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੀ, ਤੁਹਾਡਾ ਵਾਹ ਵਿੱਦਿਆ ਮੰਦਰਾਂ ਨਾਲ ਰਿਹਾ ਕਰਕੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਤੁਸੀਂ ਵੱਧ ਜਾਣਦੇ ਹੋ। ਹੁਣ ਗੱਲ ਤੁਹਾਡੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਕਰੀਏ, ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਮਹੱਤਤਾ ਸਮਝਦੇ ਹੋ? ਤੁਸੀਂ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਕੋਈ ਵੀ ਜੀਵ ਬੇਲੋੜਾ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਸਿਓਂਕ, ਠੂਹੇਂ, ਸੱਪ, ਗੋਹ, ਚੂਹੇ, ਤੋਤੇ, ਚਿੜੀਆਂ, ਗਿਲਝਾਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਸੂਰ ਵਗੈਰਾ ਸਭ ਦੀ ਆਪੋ-ਆਪਣੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦੇ ਕੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋਗੇ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪੱਧਰਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਚਰਚਾ ਅਤੇ ਬਹਿਸਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਤਾਂ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪੇਚੀਦਾ ਪਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਇਸ ਸਵਾਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਹਾਂ ਹੈ। ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਉੱਤੇ ਜੀਉਂਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਸਤਰ ਦੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਦੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਭੂਮਿਕਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਇਸ ਵੱਡੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਮੈਂ ਸੰਖੇਪ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹਾਂ। ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਅੱਜ ਤੋਂ ਕੋਈ 31/2 ਖਰਬ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਧਰਤੀ ਉਪਰਲੇ ਕੁਝ ਕੀਮੀਆਈ ਪਦਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਊਰਜਾ ਨੇ ਰਲਕੇ ਜੀਵਾਂ ਜਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅਗਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੇ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਮਹੌਲ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਮਹੌਲ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਜੀਵ ਇਸ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਬਣਦੇ ਗਏ ਅਤੇ ਵੱਸਦੇ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਵੇਂ ਜੀਵਾਂ ਨੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਮਹੌਲ ਨੂੰ ਹੋਰ ਬਦਲਿਆ ਤਾਂ ਹੋਰ ਨਵੇਂ ਜੀਵ ਐਥੇ ਬਣੇ ਅਤੇ ਵਸਦੇ ਰਹੇ। ਫੇਰ ਸੂਰਜ ਦੀ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਕੀਮੀਆਈ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਪੌਦੇ ਆਪਣਾ ਹਿੱਸਾ ਬਨਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਪੌਦੇ ਖਾਣ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਸ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਅਣਗਿਣਤ ਜੀਵ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਪਲਣ ਲੱਗੇ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਉਪਰਲੇ ਸਤਰ ਦੇ ਜੀਵ ਖਾਣ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਚੌਥੇ-ਪੰਜਵੇਂ ਸਤਰ ‘ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਉਹ ਮਰੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੀਮੀਆਈ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਵਰਤਣ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ, ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਕੀਮੀਆਈ ਚੱਕਰ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਵਹਿਣ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਇੱਕ ਤਾਣਾ-ਬਾਣਾ ਹੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਲਈ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਜਿਉਂਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਨਾ ਮੁਮਕਿਨ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਨਸਾਨ ਵੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਜੀਵ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਹੁਤੇ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਸੁੱਖ ਲਈ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸਭ ਖ਼ਜ਼ਾਨਿਆਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਮੋੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਾ ਲਈ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਜਿਉਂਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਘੱਟ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਿਉਂਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋ ਗਏ। ਜੇ ਉਹ ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਣਗੇ ਤਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਬਦਲ ਜਾਵੇਗਾ। ਫੇਰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿਣ ਦੀ ਵਾਰੀ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੀ ਵੀ ਛੇਤੀ ਹੀ ਆ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਹ ਹੁਣ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੇ ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ।

ਜੀਵਾਂ ਬਾਰੇ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਅਤੇ ਅਜੀਬ ਜਾਣਕਾਰੀ

?. ਤੁਹਾਡੀ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿ ਚਮਗਿੱਦੜ ਥਨਧਾਰੀ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਉੱਡ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿਚਲੇ ‘ਹਨੀ-ਗਾਈਡ’ ਬਾਰੇ ਬੜੀਆਂ ਅਜੀਬ ਤੇ ਨਵੀਂਆਂ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਉਹ ਸ਼ਹਿਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਦ ਦੀਆਂ ਮੱਖੀਆਂ ਦੇ ਛੱਤਿਆਂ ਕੋਲ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਦੱਸੋ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਬਾਰੇ ਪੰਜ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਛਪਵਾ ਚੁੱਕੀ ਹਾਂ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪੰਛੀਆਂ ‘ਤੇ, ਦੋ ਕੀੜਿਆਂ ‘ਤੇ, ਇੱਕ ਸੱਪਾਂ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਜਾਨਵਰਾਂ ‘ਤੇ। ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਲੀ ਕਿਤਾਬ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਢਾਅ ਜੀ, ਇਸ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਉੱਤੇ ਜਿੰਨੇ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਜੀਵ ਹਨ ਹਰ ਇੱਕ ਨੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਵੱਖਰਾ ਅਤੇ ਅਨੋਖਾ ਢੰਗ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਗੱਡੀ ਨੂੰ ਤੋਰੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਅਪਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੀਵ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਾਨੂੰ ਅਚੰਭੇ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਨੂੰ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ਜੀਵ ਕੀ ਸਾਰੇ ਪੌਦੇ ਵੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਰਾਬਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਕੀਮੀਆਈ ਪਦਾਰਥ ਵਰਤਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਰੌਸ਼ਨੀ, ਕੋਈ ਗਰਮੀ, ਕੋਈ ਅਵਾਜ਼, ਕੋਈ ਧਰਤੀ ਦੀ ਚੁੰਬਕੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਗੈਰਾ-ਵਗੈਰਾ। ਇਨਸਾਨ ਕੋਲ ਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਮਾਮੂਲੀ ਦੇ ਸਤਰ ਉੱਤੇ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਦਿਮਾਗ ਵੱਧ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦਾ ਕਿ ਬਾਕੀ ਦੇ ਜੀਵ ਸਿਆਣੇ ਨਹੀਂ। ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਕੋਈ ਜੀਵ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਵਸਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰ ਉਖੜਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਵਿਚਲਾ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਬਾਕੀ ਰਹੀ ਚਮਗਿੱਦੜਾਂ ਦੇ ਉੱਡਣ ਦੀ ਗੱਲ, ਕੁਦਰਤ ਨੇ (ਕੀੜਿਆਂ, ਪੰਛੀਆਂ ਅਤੇ ਚਮਗਿੱਦੜਾਂ) ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਉੱਡਣ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਬਖ਼ਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਕੀਤੇ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਤੁਸੀਂ ਹਨੀਗਾਈਡ ਬਰਡ ਦੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਕਾਫ਼ੀ ਸਿਆਣੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਫ਼ਾਇਦੇ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਰ-ਵਿਹਾਰ ਨੂੰ ਬਦਲ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਇੱਕ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦਾ ਅਤੇ ‘ਹਨੀਗਾਈਡ ਬਰਡਸ’ ਦਾ। ਹਨੀਗਾਈਡ ਨੇ ਸਮਝ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਨਸਾਨ ਸ਼ਹਿਦ ਕੱਢਣ ਲਈ ਛੱਤਾ ਤੋੜਨਗੇ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਛੱਤੇ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਥੱਲੇ ਡਿੱਗੇਗਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਖ਼ਾਣ ਲਈ ਸ਼ਹਿਦ ਅਤੇ ਮੱਖੀਆਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਪੰਛੀ ਸ਼ਹਿਦ ਚਾਹੁੰਣ ਵਾਲ਼ੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਤੇ ਵੱਲ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਨਸਾਨ ਵੀ ਜਾਣ ਗਏੇ ਕਿ ‘ਹਨੀਗਾਈਡ ਬਰਡ’ ਜਿਧਰ ਜਾਏਗਾ ਓਥੇ ਸ਼ਹਿਦ ਦਾ ਛੱਤਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜੀਵਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿਤਾਬਾਂ

?. ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ‘ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲ’ ਪੜ੍ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਕਾਲੇ ਹਿਰਨ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੁਣਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਛੋਟੇ ਬੇਟੇ ਅਰਸ਼ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਦੱਸੋ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣ ਦਾ ਸਬੱਬ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਿਆ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪਵਾ ਚੁੱਕੀ ਹਾਂ। ਮੇਰੀਆਂ ਦੋ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪਵਾਈ ਲਈ ਗਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਤਕਰੀਬਨ ਪੂਰੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਮੇਰੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਰਲ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਸਮਝਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਾਲੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਮੈਂ ਇਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਵੀ ਆਮ-ਸਧਾਰਣ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਹਨ। ਮੈਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਰੁੱਖੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਰੌਚਕ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ। ਪਰ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਇਹ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ (2007 ਤੋਂ ਬਾਅਦ) ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖਣੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪਾਪਾ ਜੀ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਬਜੈਕਟ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਕਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਘਰ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਵਿਹਲੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਬਾਰੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਏਥੋਂ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸੰਕਟ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਇਲਮ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਲਿਖ ਵੀ ਤਾਂ ਉਸੇ ਮੁੱਦੇ ‘ਤੇ ਸਕਦੀ ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਮੈਨੂੰ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਦੂਸਰਾ ਕਾਰਨ ਸੀ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਡਾ. ਜੈ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਸੇਵਾ-ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਵਾਈਸ ਚਾਂਸਲਰ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਸਰੂਫ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਸਿਹਤ ਵੀ ਢਿੱਲੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਈ, ਮੈਂ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਬਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਕਾਰਨਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਸ ਰਸਤੇ ਉੱਤੇ ਤੁਰ ਪਈ। ਹਾਂ, ਇੱਕ ਗੱਲ ਤਾਂ ਪੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਇਸ ਕੰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਬੇਟੇ ਦੇ ਉੱਦਮ, ਨੇਕ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਖਿੱਚਣ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਸਦਕਾ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੀ ਮਿਹਨਤ ਬੇਟੇ ਨੇ ਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅਗਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀਰੇ ਮੋਤੀ ਹੀ ਜੜ ਲਏ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਤਸਵੀਰਾਂ ਲਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।

?. ਅੱਛਾ ਜੀ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸੋ ਕਿ ਆਪਣੇ ਸੂਬੇ (ਪੰਜਾਬ) ਦਾ ਸੂਬਾਈ ਪੰਛੀ/ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਦਰਖਤ ਕਿਹੜਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ? ਕੋਇਲ/ਹਿਰਨ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਪੰਛੀ? ਤੁਸੀਂ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਕਿ ਅੱਜ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ 19 ਕਿਸਮ ਦੇ ਪੰਛੀ ਹੀ ਬਚੇ ਹਨ ਇਸਦੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸੋ? ਕੀ ਇਹ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਬਚ ਸਕੇ ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵੀ ਕਾਰਨ ਹਨ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੂਬਾਈ ਪੰਛੀ ਬਾਜ ਹੈ, ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਸੂਬਾਈ ਪਸ਼ੂ ਕਾਲਾ ਹਿਰਨ ਅਤੇ ਦਰਖ਼ਤ ਸੀਸ਼ਮ/ਟਾਹਲੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਜਾਤੀਆਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ ਪਰ ਅਜੇ ਵੀ 420 ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਇੱਥੇ ਦੇਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਜੰਗਲੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ 1900 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ 90 ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਨ ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ 19-20 ਹੀ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਪਾਲਤੂ ਹੋਏ ਪਸ਼ੂ ਨਹੀਂ ਗਿਣੇ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਚਿੜੀਆ-ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਸਣ ਵਾਲੇ ਪਸ਼ੂ ਗਿਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਹਰ ਜੀਵ ਨੂੰ ਰਹਿਣ ਜਾਂ ਘਰ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਵਾਜਬ ਥਾਂ ਚਾਹੀਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਕਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਤ ਦੇਣ ਲਈ ਤਰੀਕੇ ਆਉਂਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਖਾਣ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਚਾਹੀਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਲਈ ਸਿਹਤਮੰਦ ਸਾਥੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨਸਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਹਰ ਗ਼ਲਤ-ਠੀਕ ਢੰਗ ਵਰਤਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਹੀ ਪਵੇ। ਉਸ ਨੇ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਆਪਣੇ ਨੁਕਤੇ ਤੋਂ ਹੀ ਜਾਚਿਆ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਸਵਾਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਕਹਿ ਸਕਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਕੱਟਣਾ ਇਕੋ ਹੀ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਹਰ ਜਾਤੀ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਢਾਹ ਲਾਉਣ ਦੇ, ਅਨੇਕਾਂ ਕਾਰਨ ਹਨ ਜੇ ਸਾਰੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦਾ ਹੀ ਹੱਥ ਹੈ।

?. ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬ ‘ਬਾਤਾਂ ਕੀਟ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ’ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਨੇ ਛਾਪੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਕੀੜੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ‘ਤੇ ਸਾਡੇ ਲਈ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੀੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਲੱਖਣ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ। ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਦੱਸੋ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਮੇਰੀ ਖੋਜ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਕੀੜੇ ਹੀ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਤਾਂ ਬੇਟੇ ਨਾਲ ਰਲਕੇ ਪੰਛੀਆਂ ਉੱਤੇ ਲਿਖੀ ਸੀ ਪਰ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਦੂਸਰੀ ਅਤੇ ਤੀਸਰੀ ਲਿਖੀ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਉੱਚੀ ਵਿੱਦਿਆ ਲੈਣ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਰਮਨੀ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਕੱਲੀ ਨੂੰ ਕੀੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਲਿਖਣ ਦੀ ਸੁੱਝੀ ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੀ ਦੂਸਰੀ ਅਤੇ ਤੀਸਰੀ ਕਿਤਾਬ ਕੀੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਹੈ। ਦੂਸਰੀ ਕਿਤਾਬ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਛਾਪੀ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਕੀੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਕੀੜਿਆਂ ਦੇ ਆਮ ਗੁਣਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ 16 ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਕੀੜਿਆਂ (ਹੈਲੀਕੌਪਰ ਕੀੜਾ, ਵੀਰ ਵਹੁੱਟੀ, ਭੱਬੂ ਘੁਮਿਆਰ, ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਮੱਖੀ, ਘੁਮਿਆਰ ਭੂੰਡ, ਕਾਤਲ ਕੀੜਾ, ਤੀਲੀ ਕੀੜਾ, ਚੋਰ ਮੱਖੀ, ਬਾਬੇ ਦੀ ਘੋੜੀ, ਹਰਾ ਭਮੱਕੜ, ਘਰਘੀਣ, ਪਲਪੀਹੀਆਂ ਆਦਿ) ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੀੜੇ ਕਿਵੇਂ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕਿਸ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਕੀੜਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਕੀੜੇ ਵੀ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਹਨ।

ਮੇਰੀ ਕੀੜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਪੁਸਤਕ ‘ਬਾਤਾਂ ਕੀਟ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ’ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਪਹਿਲੇ 7 ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਆਮ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ, ਕੀੜੇ ਐੱਨੇ ਛੋਟੇ ਕਿਉਂ, ਕੀੜੇ ਐੱਨੇ ਬਹੁਤੇ ਕਿਉਂ, ਕੀੜੇ ਐੱਨੇ ਸਫ਼ਲ ਕਿਉਂ, ਕੀੜਿਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ, ਖੰਭ, ਲੱਤਾਂ, ਟੋਹਣੀਆਂ, ਜੀਵਨ ਲੀਲਾ ਆਦਿ। ਇਸ ਤੋਂ ਅਗਲੇ 15 ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੋਖੇ ਕੀੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਨਾ ਹੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਹੀ ਹਨ ਪਰ ਚੁਪਚਾਪ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਚਿੱਤਰ ਕਿਰਿਆ-ਕ੍ਰਮ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਅਖ਼ੀਰਲੇ 6 ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀੜਿਆਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਜਿਵੇਂ, ਕੰਨ-ਖਜੂਰੇ, ਮੱਕੜੀਆਂ, ਬਿੱਛੂ, ਕੇਕੜੇ ਆਦਿ। ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਜਾਂਦੇ-ਜਾਂਦੇ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਮੇਰੀਆਂ ਇਹ ਦੋ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹ ਲਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਅੱਧਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਚੱਪਾ ਐਂਟੋਮੌਲੋਜਿਸਟ ਬਣ ਹੀ ਜਾਵੇਗਾ। ਦੋਨਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਹਰ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਬੇਟੇ ਦੀਆਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਕਈ-ਕਈ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਦਿੱਤੀਆਂ।

?. ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਤੁਸੀਂ ਇਕੱਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੱਪਾਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਆਮ ਬੰਦਾ ਤਾਂ ਸੱਪ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਘਬਰਾਅ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੁਹਾਡਾ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕੀ ਮੰਤਵ ਹੈ। ਇਹ ਸਬੱਬ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਿਆ? ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕਈ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਵੀ ਆਈਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ?
ਅਤੇ
?. ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸੱਪਾਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭੁਲੇਖੇ, ਸ਼ਰਧਾ, ਡਰ ਅਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਸੱਪਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੀ(ਸੱਪ) ਗੁੱਗੇ ਨੂੰ ਪੂਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਦੱਸੋਗੇ?
ਅਤੇ
?. ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਕਈ ਨਵੀਂਆਂ ਤੇ ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲੀਆਂ। ਤੁਸੀਂ ਸੱਪਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਂਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਅੰਨੇ ਸੱਪ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲਿਖਿਆ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਡੁਮੂੰਹੀ (ਦੋ-ਮੂੰਹਾਂ) ਸੱਪ ਲੜ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਹਰ ਸਾਲ ਉਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸੱਪ ਲੱਭ ਕੇ ਲੜਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ? ਫੇਰ ਸੱਪਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ। ਕੀ ਸੱਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਤਾਂ-ਪਾਤਾਂ ਦਾ ਰੌਲਾ-ਰੱਪਾ ਚੱਲਦੈ?
ਅਤੇ
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੱਪਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ

?. ਮੈਡਮ ਜੀ, ਹੋ ਸਕਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਅਜੇ ਨਾ ਪੜ੍ਹੀ ਹੋਵੇ। ਜਿਹੜੀ ਸੱਪਾਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੁਸੀਂ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਉਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਦੱਸੋ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਮੇਰੀ ‘ਸੱਪ ਪੰਜਾਬ ਦੇ’ ਤਾਂ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿੰਨੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਪੁੱਛੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੌਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸਾਂਝਾ ਜਿਹਾ ਦੇਣ ਲੱਗੀ ਹਾਂ ਜਿਸ ਲਈ ਮਾਫ਼ੀ ਮੰਗਦੀ ਹਾਂ। ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਕੀੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਮਈ-2010 ਤੋਂ, ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਕੀੜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲੇਖ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਛੱਪ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਇਹ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਮੁੱਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵਧਾਈ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਟੈਲੀਫੋਨ ਆਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਵੀਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਸੱਪਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਕੁਝ ਲਿਖਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਇਹ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਸੱਪ ਪੰਜਾਬ ਦੇ’ ਲਿਖੀ ਜਿਹੜੀ ਡਾ. ਇੰਦਰਜੀਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਆਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿੰਗਲਵਾੜੇ ਵੱਲੋਂ ਛਪਵਾਕੇ ਇਸ ਦੀਆਂ 5000 ਕਾਪੀਆਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਫ਼ਤ ਵੰਡੀਆਂ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦਾ ਮੇਰਾ ਮੰਤਵ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਸੱਪਾਂ ਬਾਰੇ ਡਰ, ਸਹਿਮ, ਭੁਲੇਖਿਆਂ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਦਾ। ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੱਪਾਂ ਦਾ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਬਣਤਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁਰਾਕ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੋਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਜਨਣ ਦੇ ਢੰਗਾਂ ਅਤੇ ਕਿੰਨੇ ਅਤੇ ਕਿਹੜੇ ਸੱਪ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸੱਪਾਂ (26 ਜਾਤੀਆਂ/ਕਿਸਮਾਂ) ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਦੇ ਗੁਣ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਜੇ ਸੱਪ ਲੜ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸਪੇਰਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਥੋੜੀ ਬਹੁਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਮੈਂ ਕਈ ਮੁੱਦੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਵੇਰਵੇ ਨਾਲ ਨਾ ਵੀ ਦੇ ਸਕੀ ਹੋਵਾਂ।

ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਹੋਰ ਕਈ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤੇ ਹਨ ਮੈਂ ਤਕਰੀਬਨ ਸਭ ਦਾ ਜਵਾਬ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੱਪਾਂ ਨੂੰ ਪੂਜਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ, ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡੰਗ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਚਾਨਕ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੇ ਗੁਣ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਅਜੀਬ ਬਣਤਰ ਆਦਿ ਤੋਂ ਡਰਨਾ ਅਤੇ ਡਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਜਣਾ। ਦੋ ਮੂੰਹੀ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਗ਼ਲਤ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਦੋ ਸਿਰਾਂ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਬੱਚੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੱਪ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰੋਜ਼ਨਾ ਦੇ ਕੰਮ ਤਾਂ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਭਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਉਹ ਕਿੱਥੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਕੇ ਹਰ ਸਾਲ ਵਾਪਸ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਹਾਂ, ਇੱਕ ਸੱਪ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਰ ਦੀ ਮੋਟਾਈ ਅਤੇ ਪੂਛ ਦੀ ਮੋਟਾਈ ਤਕਰੀਬਨ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਲੋਕੀਂ ਦੋ ਮੂੰਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਡੰਗ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਵਲੇਵੇਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਅਤੇ ਘੁੱਟ ਕੇ, ਉਸ ਦਾ ਸਾਹ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਮਾਰਦੀ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਰਹੀ, ਸੱਪਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ, ਅਸੀਂ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਨਾਂ ਵਾਂਗ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਨਸਾਨ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪ ਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਜਾਤੀ ਹੀ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਂਦਰ ਦੂਸਰੀ, ਲੰਗੂਰ ਤੀਸਰੀ ਵਗੈਰਾ-ਵਗੈਰਾ।

?. ਤੁਹਾਡੀ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ‘ਪੰਛੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਦਰਸ਼ਨੀ ਦਾਅਵਤ’ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਆਈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਬਹੁਮੁੱਲੀ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ, ਦੂਸਰਾ ਇਹ ਕਿ ਫੋਟੋਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੋ ਬੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਜਾਨਣ ਵਾਲੇ ਦੋਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਠਕ ਲਾਹਾ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੁਝ ਦੱਸੋ ਇਹ iਖ਼ਆਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਆਇਆ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ‘ਪੰਛੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਦਰਸ਼ਨੀ ਦਾਅਵਤ’ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਬੇਟੇ ਡਾ. ਅਰਸ਼ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਬਰਡ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫੀ ਫਾਰ ਬਗਿਨਰਜ਼’ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚਿੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਲੈਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਪੈ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ੌਕ ਡਾ. ਜੈ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਡਿਜੀਟਲ ਕੈਮਰਾ ਲੈਣ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦਿਖਾਈਆਂ। ਮੈਂ ਐਨੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੇਖ ਕੇ ਦੰਗ ਹੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਮੈਂ ਡਾ. ਜੈ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੇਟੇ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਜਦੋਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਹ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੇਖੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਤੁਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਰਲ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਕਰਕੇ ਵਿਓਂਤਬੰਦ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਾਂਭ ਲਵੋਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕੰਮ ਹਿਚਕਚਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ‘ਪੰਛੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਦਰਸ਼ਨੀ ਦਾਅਵਤ’ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਲਿਖੀ ਸੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਾਡਾ ਮੰਤਵ ਉਸ ਦੀਆਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸੁਚੱਜੇ, ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਾਂਭਣਾ ਅਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਲੇਖਕ ਅਰਸ਼ ਰੂਪ ਹੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੀ ਦੇਣ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਲੇਆਊਟ, ਡੀਜ਼ਾਇਨ ਅਤੇ ਟਾਈਪਿੰਗ ਸਭ ਅਰਸ਼ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਦੋ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਦੀ ਸੋਚ ਵੀ ਉਸੇ ਦੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਦੇਣ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਤਕਨੀਕੀ ਸਮੱਗਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ 2 ਸਾਲ ਲੱਗ ਗਏ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਵਿੱਚ। ਫੇਰ ਇੱਕ ਸਾਲ ਹੋਰ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਛਪਵਾਉਣ ਵਿੱਚ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਅਤੇ ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਐਡੀ ਸੋਹਣੀ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਸੀ।

ਕੁਝ ਜੀਵ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੇ ਨੇੜੇ! ਮਨੁਖ ਨੂੰ ਸੋਚ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਲੋੜ

?. ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡਾ ਖੇਤਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੁੱਖ ਗੱਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ਤੇ ਆ ਕੇ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿੰਨੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਦੋ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੁੰਦੇ ਸੀ, ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜਾਂ ਤਾਂ ਉੱਕੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਜਾਂ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਇਸ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਸਮਝਦੇ ਹੋ?
: ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ ਉੱਤੇ ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਦਾ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਸੌ ਦੋ ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ੀਨੀਕਰਨ ਹੋਣ ਨਾਲ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੀ ਤਦਾਦ ਦਾ ਤਕਰੀਬਨ ਸੱਤ ਤੋਂ ਅੱਠ ਗੁਣਾਂ ਵੱਧ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਜਿੰਨੇ ਮੂੰਹ ਓਨਾ ਹੀ ਅਨਾਜ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਧ ਰਹੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਹੋਰ ਮਸ਼ੀਨੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੀ ਤਦਾਦ ਵੀ ਵੱਧਦੀ ਗਈ, ਲੋੜਾਂ ਹੋਰ ਵੱਧਦੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਪਰ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਸੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਖੇਤਰਫ਼ਲ ਤਾਂ ਓਨਾ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਊਰਜਾ ਵੀ ਓਨੀ ਦੇਰ ਹੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਪੌਦੇ ਖਾਦ ਪਦਾਰਥ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਉੱਗਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਬਣਾਇਆ ਖਾਦ ਪਦਾਰਥ ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਇਨਸਾਨ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਆਪ ਹੀ ਖਾ ਜਾਣਗੇ ਤਾਂ ਬਾਕੀ ਦੇ ਜੀਵ ਕੀ ਕਰਨਗੇ? ਕਿੱਥੇ ਜਾਣਗੇ? ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਇਨਸਾਨ ਨੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਟੋਟੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ, ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿਛਾ ਦਿੱਤੇ, ਉੱਚੀਆਂ-ਉੱਚੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੇ ਜੰਗਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ, ਹਵਾ-ਪਾਣੀ ਗੰਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜੰਗਲ ਮੁਕਾ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।

ਇਨਸਾਨਾਂ ਨੇ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਘੇਰ ਕੇ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਸਰ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ। ਹੁਣ ਬਾਕੀ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਕੋਲ ਖਾਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ, ਰਹਿਣ ਨੂੰ ਥਾਂ ਨਹੀਂ, ਸਾਹ ਲੈਣ ਨੂੰ ਹਵਾ ਨਹੀਂ, ਪੀਣ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫਿਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਸਤੇ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤੇ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਦੱਸੋ ਉਹ ਜੀਵ ਜਾਣ ਕਿੱਥੇ? ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਜੀਵ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ, ਆਪਣੇ ਵਿੱਤ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਇੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਆਏ ਜੀਵਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਹਾਰ ਕੇ ਧਰਤੀ ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਆਪਣੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਉੱਤੇ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਜਾਤੀ ਨੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਸਭ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਜੀਉਂਣਾ ਦੁਭਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ 100 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿਣ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ 100 ਤੋਂ 1000 ਗੁਣਾਂ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਦੇ ਕਈ ਉਪਰਾਲੇ ਬਾਹਰਲੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਧ ਰਹੀ ਇਨਸਾਨੀ ਵਸੋਂ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਅਵਾਰਾ ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਅਤਿਅੰਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

?. ਮੈਡਮ ਜੀ, ਉਂਜ ਤਾਂ ਅੱਜ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਲਈ ਹੀ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪਲਿਊਸ਼ਨ ਦੇ ਵਾਧੇ, ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਅੰਨੀਂ ਕੱਟ-ਕਟਾਈ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ, ਉੱਥੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਕਿਹੋ-ਜਿਹੇ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਫਿਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ‘ਬਲਿਹਾਰੀ ਕੁਦਰਤ ਵਸਿਆ’ ਦੇ ਮਹਾਂਵਾਕ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਮਿਲੇ?
: ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਸਦੀਆਂ ਲਾ ਕੇ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਵੱਲ ਗੌਰ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਹਰ ਥਾਂ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਮੌਸਮ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਪੈਰ ਜਮਾਂ ਚੁੱਕੇ ਪੌਦੇ ਹੀ ਉਸ ਥਾਂ ਲਈ ਠੀਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਉਵੇਂ ਹੀ ਢਾਲਿ਼ਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੌਸਮ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਬਾਹਰੋਂ ਲਿਆ ਕੇ ਲਾਏ ਪੌਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਵੱਧਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਓਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਕਾਰਨ ਦੇ ਠੀਕ ਨਾ ਹੋਣ ਨਾਲ, ਪੈਰ ਉੱਖੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫੇਰ ਵੱਡੀ ਤਬਾਹੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਫੈਦਾ ਅਤੇ ਚੌਲ ਬੀਜਣ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਹੋਰ ਹੇਠ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਚੌਲ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵੱਧ ਗਈਆਂ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਪਾਣੀ ਮੁੱਕਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਫੈਦੇ ਦੀ ਲੱਕੜ ਵੀ ਵਧੀਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਚਿੜੀਆਂ ਆਲ੍ਹਣੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਅਤੇ ਉਸ ਹੇਠ ਛਾਂ ਵੀ ਸੰਘਣੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਮਣ, ਅੰਬ, ਸ਼ਹਿਤੂਤ, ਲਸੂੜੇ, ਟਾਹਲੀਆਂ ਉੱਗਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਗਏ? ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਫੇਰ ਆ ਜਾਣ ਤਾਂ ਆਪੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਵੀ ਆ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ‘ਬਲਿਹਾਰੀ ਕੁਦਰਤ ਵਸਿਆ’ ਵਾਲ਼ੀ ਫ਼ਿਜ਼ਾ ਆਪੇ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।

?. ਸੁਣਨ ਵਿਚ ਆਇਆ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਅਜੀਤ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਰਖ਼ਤ ਲਾਉਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਯਤਨ ਸਫ਼ਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਲੀ ਵਧੀ ਹੈ? ਜਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜੇ ਅਸੀਂ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹਾਂ?
: ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੀ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਨਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਤਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਰੌਲਾ ਅਤੇ ਦਿਖਾਵਾ ਬਹੁਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਅਜੇ ਲੋੜ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲੋਕੀਂ ਵੀ ਅਵੇਸਲੇ ਹੋਏ ਮੌਜਾਂ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਲੱਗੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤ ਪੂਰਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ। ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਮਿਹਰ ਕਰੇ ਜਾਂ ਕੋਈ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਕਰੇ।

ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ

?. ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਰੀਕੇ ਪੱਤਣ, ਕਾਂਜਲੀ ਅਤੇ ਰੋਪੜ ਦੀਆਂ ਛੰਭਾਂ ‘ਤੇ ਸਿਆਲ ਦੀ ਰੁੱਤੇ ਲੱਖਾਂ ਹੀ ਪੰਛੀ ਹਰ ਸਾਲ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਮੱਧ-ਯੂਰਪ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਲੇਖ ‘ਕੂੰਜਾਂ’ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਕੂੰਜਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਮ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੂੰਜਾਂ ਬੱਚੇ ਦੇ ਕੇ ਆਪ ਗਰਮ ਥਾਂ ਵੱਲ ਚਲੇ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡਾ ਵਿਗਿਆਨ ਜਗਤ ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਜਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਦਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਨਹਿਰਾਂ ਦਾ ਜਾਲ਼ ਵਿਛਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਨਕਲੀ ਅਤੇ ਅਸਲੀ ਛੰਭਾਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ, ਸਰਦੀਆਂ ਕੱਟਣ ਉੱਤਰ ਵੱਲੋਂ ਦੱਖਣ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ (ਕੋਈ 150) ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਸਰਦੀਆਂ ਕੱਟਣ ਲਈ ਡੇਰਾ ਲਾ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਜਾਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਨਹੀਂ ਕੱਢਦੀ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰੀ ਠੰਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵੱਲ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕੂੰਜਾਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਛੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਇੱਕ ਜਾਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਡਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਹੀ ਭਾਰਤ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ‘ੜ’ ਅੱਖਰ ਕੇ ਅਕਾਰ ਦੀਆਂ ਡਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਡਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਚਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਡਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਲੋਕੀਂ ਆਪਣੇ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਦੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਆਰ-ਵਿਹਾਰ ਨੂੰ ਧਿਆਨ/ਗੌਰ ਨਾਲ ਦੇਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ ਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ, ਬੁਝਾਰਤਾਂ, ਗਾਣਿਆਂ, ਚੁਟਕਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤ ਕੇ ਸੌਖੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸੀ। ਪਰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਮਹੌਲ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਨ ਬਹੁਤ ਮਸਰੂਫ਼ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਨਿਹਾਰਨਾ ਭੁੱਲ ਕੇ ਸਿਰਫ਼ ਕੰਪਿਊਟਰ ਅਤੇ ਮੋਬਾਇਲ ਹੀ ਦੇਖਦੇ ਹਨ।

?. ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ ਸੁੱਖ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਧੇ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੁਖੀ ਵੀ ਉਸੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਗੰਦਾ ਹੋਣ ਅਤੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਕੈਂਸਰ ਵਰਗੀਆਂ ਲਾ-ਇਲਾਜ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਲਾਵੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਮਝਦੇ ਹੋ? ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਫੇਰ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਹੀ…?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਮਸ਼ੀਨੀਕਰਨ ਹੋਇਆ ਖੁਰਾਕ ਵੱਧੀ, ਇਨਸਾਨ ਵਧੇ, ਤਰੱਕੀ ਹੋਈ, ਉਮਰਾਂ ਵੱਧੀਆਂ, ਖਾਹਸ਼ਾਂ ਵੱਧੀਆਂ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨ ਬੇਮੁੱਖ, ਰੁੱਖਾ, ਮਤਲਬੀ ਬਣਦਾ ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾਂਦਾ ਗਿਆ, ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵੀ ਵੱਧਦੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਹ ਹੈ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਹਾਲ, ਜਦੋਂ ਲੋਕੀਂ ਇਹੋ-ਜਿਹੇ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵੀ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੀ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਇਸ ਤਬਾਹੀ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲੋਂ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ/ ਗਿਆਨ ਲਿਖਣ ਦਾ ਸਬੱਬ

?. ਮੈਡਮ ਜੀ, ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਕੰਮ ਤੋਂ ਸੇਵਾ-ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਬਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਾਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਝੋਲੀ ਪਾਈਆਂ ਹਨ। ਕੁੱਲ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੁਸੀਂ ਲਿਖੀਆਂ? ਇਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖਣ ਦਾ ਨਿਵੇਕਲਾ ਤੇ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਪੁੱਟਣ ਦਾ ਸਬੱਬ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਿਆ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਬੀਜਣ, ਉੱਗਣ, ਲੱਗਣ ਅਤੇ ਪੱਕਣ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਵੀ ਲੋੜ ਮੁਤਾਬਿਕ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਸਬੱਬ ਅਚਾਨਕ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਪਿਆਰ, ਰਹਿਣ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦਾ ਮਹੌਲ ਨਸੀਬ ਹੋਣਾ, ਮੇਰਾ ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨੀ ਬਣਨਾ ਅਤੇ ਉਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਕੇ ਆਉਣਾ ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਡੱਟਕੇ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਸੇਵਾ-ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਮੇਰੀ ਸਿਹਤ ਦਾ ਵਿਗੜਨਾ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਹਲ ਦਾ ਹੋਣਾ। ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਖਿੱਚਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਜਾਗਣਾ, ਸਭ ਦੇ ਰਲਣ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਹ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਬੇਟੇ ਡਾ. ਅਰਸ਼ ਰੂਪ ਦੀ ਫੋਟੋ-ਗ੍ਰਾਫ਼ੀ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਅੱਜ ਦੀ ਤਰੀਕ (2009 ਤੋਂ ਜੂਨ 2017) ਤੱਕ ਮੈਂ ਪੰਜ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪਵਾ ਚੁੱਕੀ ਹਾਂ। ਦੋ ਛਪਣ ਲਈ ਗਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਤਕਰੀਬਨ ਤਿਆਰ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ 130 ਦੇ ਨੇੜੇ ਮੇਰੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਉੱਤੇ ਲਿਖੇ ਲੇਖ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਬਿਊਨ ਵਿੱਚ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।

ਮੇਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ:-
‘ਪੰਛੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ-ਇੱਕ ਦਰਸ਼ਨੀ ਦਾਅਵਤ’, ‘ਕੀਟ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਲਗਾਮੀ ਕੀੜੇ’, ‘ਬਾਤਾਂ ਕੀਟ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ’, ‘ਸੱਪ ਪੰਜਾਬ ਦੇ’, ‘ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲ’, ‘ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚਲੇ ਪੰਛੀ’ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ‘ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੋਹਣੇ ਹਵਾਈ ਕਲਾਬਾਜ ਪੰਛੀ, ਛਪਾਈ ਅਧੀਨ,‘ਇੱਕ ਝਾਤ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਆਮ ਦਿਖਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੱਕੜੀਆਂ’ ਜੋ ਛਪਣ ਅਧੀਨ ਹੈ।

?. ਤੁਸੀਂ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹੀ ਤੇ ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਮੀਡੀਅਮ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਸੀ। ਫੇਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਔਖਿਆਈ ਹੋਈ ਹੋਵੇਗੀ। ਠੇਠ ਤੇ ਸੌਖੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਦਾ ਸਬੱਬ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਿਆ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਮੇਰਾ ਬਚਪਨ ਨੰਗਲ ਟਾਊਨਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਬੀਤਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਨੰਗਲ ਟਾਊਨਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ 3 ਸਕੂਲ ਸਨ ਦੋ ਸਕੂਲ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਰਕਰਸ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਸਨ ਅਤੇ ਤੀਸਰਾ ਸਕੂਲ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਮੀਡੀਅਮ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਅਫ਼ਸਰਾਂ/ਇੰਜੀਨੀਅਰਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਮੀਡੀਅਮ ਸਕੂਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਅੱਠਵੀਂ ਤੱਕ ਦੇ ਇਸ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 35 ਤੋਂ 40 ਬੱਚੇ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਏ। ਸਾਡੀ ਹੈੱਡ ਮਿਸਟ੍ਰੈਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਕਿਹੜੀ ਬੋਲੀ ਪੜ੍ਹਾਉਣੀ ਹੈ, ਤਾਂ 40 ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ 4 ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਬਾਕੀਆਂ ਲਈ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਜਵਾਬ ਆਇਆ। ਸਕੂਲ ਛੋਟਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਅਧਿਆਪਕ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਹਿਸਟਰੀ-ਜੌਗਰਫ਼ੀ ਦੀ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕਾ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਚਾਰੋਂ ਬੱਚੇ ਵੱਖਰੀਆਂ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਸੀ, ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਪੀਰੀਅਡ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਮੌਜ਼-ਮਸਤੀ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਿਨ ਇੱਕੋ ਪੀਰੀਅਡ ਸਾਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਬਿਠਾ ਕੇ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖੀ ਸੀ ਮੈਂ। ਮੇਰੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਚੰਗੇ ਨੰਬਰ ਆਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਮਸਾਂ ਤੇਤੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਲੈ ਕੇ ਪਾਸ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਦਸਵੀਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਇੰਸ ਲੈ ਲਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁੱਟ ਗਿਆ। ਪਰ ਇੱਕ ਗੱਲ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖਣ ਦੀ ਮਸ਼ੱਕਤ ਮੈਂ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਕੀਤੀ, ਨਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਵਿਆਕਰਣ ਵੀ ਦੁਬਾਰਾ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਕਾਫ਼ੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪਈ ਸੀ ਤਾਂ ਜਾ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਜੋਗੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖਣੀ ਆਈ।

ਦੂਰ ਦੇ ਢੋਲ ਸੁਹਾਵੇ

?. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਅਧਿਆਪਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੜੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਵਿਚਰਦੇ ਰਹੇ ਹੋ। ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚਲੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵਰਗ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰੇ ਹੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਿੱਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਵਾਸ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ਪੱਬਾਂ ਭਾਰ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਭਵਿੱਖ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਸਮਝਦੇ ਹੋ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਤੁਹਾਡਾ ਇਹ ਸਵਾਲ ਪੂਰਾ ਹੀ ਸਿਆਸੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਚੰਗਿਆਈ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਕਾਨੂੰਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਦਿਓ ਬਣ ਗਏ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਰੀਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਹੀ ਲੈ ਲਵੋ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਹਰ ਕੰਮ ਹਰ ਥਾਂ ਉੱਤੇ 50% ਰੀਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੇ 50% ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ, ਰਿਸ਼ਵਤਾਂ ਅਤੇ ਧੋਖੇਧੜੀ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਨੌਕਰੀਆਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੱਢੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਭਾਵੇਂ ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ, ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਆਦਿ ਸਭ ਵਿੱਚ ਅਸਾਮੀਆਂ ਖਾਲ੍ਹੀ ਪਈਆਂ ਹਨ, ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਬਚਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਨਖ਼ਾਹ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਖ਼ਰਚੇ ਹੀ ਪੂਰੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਹੌਲ ਵਿੱਚ ਆਮ ਘਰਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਤਾਂ ਫੇਰ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਮੂੰਹ ਮਾਰਨੇ ਪੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦੂਰ ਦੇ ਢੋਲ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਸੁਹਾਵਣੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ।

ਸਾਡੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਕਿ ਲੋਕ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਕੇ ਸਿਆਣੇ ਹੋਣ

?. ਚਲੋ ਇਹ ਤਾਂ ਹੋਈ ਗੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਰੱਥ ਲੋਕਾਂ ਦੀ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਤੇ ਚੰਗੇ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਮੀਡੀਅਮ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਉਹ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਾ ਸਕਦੇ। ਸੋ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਸਮਾਜ ਕਿਵੇਂ ਸਿਰਜ ਸਕਦੇ ਹਨ? ਮੰਨਿਆ ਇਹ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਕਿ ਬੱਚੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਚੰਗੇ ਵਾਰਸ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡਾ ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਤੁਹਾਡੀ ਇਹ ਗੱਲ ਤਾਂ 100% ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ ਆਮਦਨ ਪੱਖੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਕੀ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦੋ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੋਨਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਫ਼ਾਸਲਾ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਵੱਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਹਿਸਾਬ ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋ ਕਿ ਬੱਚੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਹੀ ਚੰਗੇ ਨਾਗਰਿਕ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਤਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਆਪ-ਹੁਦਰੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਘੱਟ ਗਈ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਿੱਤੇ ਦੀ ਕਦਰ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਅਧਿਆਪਕ ਢਿੱਡ ਭਰਨ ਲਈ ਦੋ ਵੱਕਤ ਦੀ ਰੋਟੀ ਨਾ ਕਮਾ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਫੇਰ ਉਸ ਕਿੱਤੇ ਨੂੰ ਉਹੀ ਲੋਕ ਅਪਣਾਉਣਗੇ ਜਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਢੋਈ ਨਾ ਮਿਲੀ ਹੋਵੇ। ਮੇਰਾ ਇਹ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਚੰਗੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਲਾਇਕ ਲੋਕ ਬਹੁਤੀ ਆਮਦਨ ਵਾਲੇ ਕਿੱਤੇ ਅਪਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਜਿਹੋ-ਜਿਹੇ ਅਧਿਆਪਕ ਹੋਣਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬੱਦਤਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋਣਗੇ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਘੱਟਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

?. ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਯੂ. ਪੀ. ਦੇ ਸੂਬਿਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਮਿਆਰ ਕਾਫ਼ੀ ਚੰਗਾ ਹੈ। ਕੀ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਦਿਆ ਲਈ ਕੋਈ ਗ੍ਰਾਂਟਸ ਵਗੈਰਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ? ਜਾਂ ਇਹ ਸੂਬਾਈ ਸਰਕਾਰਾਂ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਬੁਝ ਕੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੇ ਖੂਹ ‘ਚੋਂ ਕੱਢਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਕਿ ਗਿਆਨਵਾਨ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਖ਼ਿਲਾਫ ਉੱਠ ਸਕਦੇ ਹਨ? ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਾਰਨ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਪੰਜਾਬ, ਬਿਹਾਰ, ਯੂ. ਪੀ. ਹੀ ਨਹੀਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਸੂਬੇ ਇਸੇ ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਹਨ। ਹਰ ਸੂਬੇ ਅਤੇ ਹਰ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਸਿਆਸਤ ਖੇਡੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਨੇਤਾ ਨੇਤਾ ਨਹੀਂ ਵਪਾਰੀ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ ਹੁਣ ਪੀੜੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਗਿਆਨਤਾ ਸਿਆਸੀ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਜੀਉਂਣ ਦੀ ਪੌੜੀ ਹੈ। ਅਗਿਆਨੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਭੜਕਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਚਾਹੇ ਧਰਮ ਦਾ ਨਾਮ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਉਹ ਛੇਤੀ ਅਤੇ ਸੌਖੇ ਹੀ ਮੁਫ਼ਤ ਦੀਆਂ ਭੋਰੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਰਚ (ਭਰਮਾਏ) ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

?. ਪਿਛਲੇ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨਾਲ ਅਨਾਜ ਦਾ ਤਾਂ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਪਰ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਛਿੜਕਾਅ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਰਕਾਰ, ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੱਲ ਬਾਰੇ ਅਵੇਅਰਨਿਸ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ?
:ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਤੁਹਾਡਾ ਇਹ ਸਵਾਲ ਮੇਰੇ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕ ਇਸ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਮੁੱਦੇ ਤੋਂ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਅਵੇਅਰ ਹਨ, ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਜਵਾਬ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦਿਨੋਂ-ਦਿਨ ਵੱਧ ਰਹੀਆਂ ਮੌਤਾਂ/ਖੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੈ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਪਛੜੇ ਅਤੇ ਘੱਟ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ। ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੰਗਤੇ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਆਸੀ ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੀਲੇ-ਵਸੀਲੇ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਹਥਿਆ ਲਈਆਂ ਅਤੇ ਫੇਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਟੈਕਸ ਦੇ ਪੈਸੇ ਨੂੰ ਤਰੱਕੀ ਵੱਲ ਲਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਦਾਨ ਦੀਆਂ ਭੋਰੀਆਂ (ਸਬਸਿਡੀਜ਼ ਦੇ ਨਾਮ) ਬਣਾ ਕੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਦਤ ਪੈ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹ ਰਹਿੰਦਾ ਖੂੰਹਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨੋਂ ਵੀ ਹੱਟ ਗਏ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸੌਖੇ ਲੋਨ ਦਿੱਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨ ਝੂਠੀ ਸ਼ਾਨ ਲਈ ਬੇਲੋੜੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਖ਼ਰਚ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਅਤੇ ਕਰਜ਼ੇ ਹੇਠ ਚਲੇ ਗਏ। ਤੀਸਰਾ ਕਾਰਨ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚ ਕੇ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭੱਜਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ। ਹੁਣ ਜੇ ਕਿਸਾਨ ਅਗਿਆਨੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਬੱਚੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ ਹੋਣ ਤਾਂ ਅਵੇਅਰਨੈਸ ਕਿਵੇਂ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿੰਨਾਂ ਚਿਰ ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਉੱਤੇ ਪੂਰੀ ਚੇਤਨ ਹੋ ਕੇ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰੇ। ਬੜਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਵਾਲ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋੜ ਹੈ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਇਸ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਤੋਂ ਘੋਖ ਕੇ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਦੀ, ਇਹ ਮੇਰਾ ਨਿੱਜੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ।

?. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੀ, ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਲੈਣ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕੀੜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਦਵਾਈਆਂ ਸਪ੍ਰੇਅ ਕਰਨ। ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰ ਕੀੜੇ ਵੀ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਸੁਝਾਅ ਹੈ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋ ਕਿ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੀੜੇਮਾਰ ਦਵਾਈਆਂ ਜਾਂ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰ ਕੀੜੇ ਵੀ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਵਾਈਆਂ ਜਾਂ ਖਾਦਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਕਿਹੜਾ ਕੀੜਾ ਮਿੱਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹੜਾ ਕੀੜਾ ਦੁਸ਼ਮਣ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਬਰਾਬਰ ਅਸਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜੇ ਮਿੱਤਰ ਕੀੜਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦਵਾਈਆਂ ਸੰਜਮ ਨਾਲ ਵਰਤਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇੰਨਟੈਗਰੇਟਿੱਡ ਪੈਸਟ ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਢੰਗ ਅਤੇ ਕਰੌਪ ਰੋਟੇਸ਼ਨ ਵਰਤਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ।

?. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੀ, ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਵੀ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ? ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ? ਕੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵਿਗਿਆਨੀ ਵੀ ਇੱਧਰ ਧਿਆਨ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ?
: ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਮੈਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚਲੇ ਪੰਛੀਆਂ ਬਾਰੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਤਕਰੀਬਨ ਅੱਜ ਦੀ ਤਰੀਕ ਵਿੱਚ (ਜੂਨ 2017) 80% ਕੰਮ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਉਤਸੁਕਤਾ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਮੈਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨਾਂ ਦੇ ਵਕਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਪਣੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚਲੀ ਰੁਚੀ ਨੂੰ ਘੋਖਾਂ। ਉਮੀਦ ਹੈ ਮੈਂ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਪੱਖ/ਸਮੱਗਰੀ ਪਾਠਕਾਂ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਾਂਗੀ।

ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਬੱਸ ਗਿਣਵੇਂ-ਚੁਣਵੇਂ ਹੀ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹਨ।ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ 99% ਸਮੱਗਰੀ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਇਸੇ ਲਈ ਦਸਵੀਂ ਕਲਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਇੰਸ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਸਾਇੰਸ ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹੀ ਲਿਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੇਕਰ ਇੱਕੋ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ (ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ) ਦਾ ਪੂਰਾ ਇਲਮ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਸਹੀ ਅਤੇ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਵੀ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਸਰਲ, ਰੋਚਕ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਜਰਮਨੀ, ਫਰਾਂਸ, ਜਪਾਨ ਐਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਚੈੱਕ ਰਿਪਬਲਿਕ ਵਰਗੇ ਨਿੱਕੇ ਜਿੰਨੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ 60-80% ਸਮੱਗਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਪਲੱਭਧ ਹੈ ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿ ਡਾਕਟਰੀ ਵਰਗੀ ਵਿੱਦਿਆ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਬੋਲੀਆਂ ਦੀ ਵੀ ਪੂਰੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋੜੀਦੀਂ ਸਮੱਗਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਢਾਅ ਜੀ, ਗੱਲ ਸਾਰੀ ਨੀਤ ਤੇ ਨੀਤੀ ਦੀ ਹੈ।

ਤੋਹਫ਼ੇ ਦੇਣੇ ਤਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੋਵੇ

?. ਜੀਵ ਜੰਤੂਆਂ ਬਾਰੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਉਪਲਭਦੀ, ਇਹ ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਉਪਰਾਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਬੱਚੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵੱਡੇ ਵੀ ਬਹੁਮੁੱਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਰਕੇ ਦੱਸੋ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਕਿੱਥੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ? ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨਾਂ ‘ਤੇ ਮਹਿੰਗੇ ਖਿਡਾਉਣਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਗਿਫ਼ਟ ਦੇਈਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਗਿਆਨ ਦਾ ਜਾਗ ਲੱਗ ਸਕੇ?
: ਤਾਰੀਫ਼ ਲਈ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਮੈਂ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰ ਹੀ ਇਸ ਲਈ ਰਹੀ ਹਾਂ ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਐਨੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਰਚੀ ਕਾਇਨਾਤ ਨੂੰ ਇਨਸਾਨ ਸਮਝੇ, ਚਾਹਵੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣ ਕੇ ਉਸ ਪਰਮਾਤਮਾਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰੇ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਰੁਤਬਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇੰਜ ਕਹੋ ਉਸ ਦਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਬਣ ਕੇ ਰਾਖੀ ਕਰੇ। ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਮੇਰੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਦਰਜ਼ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਿੰਗਲਵਾੜੇ ਤੋਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅੱਗੇ ਰਹੀ ਤੁਹਾਡੇ ਵਧੀਆ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਉੱਤੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਹੋ-ਜਿਹੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਇਸ ਦੇ ਪੂਰੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ ਜਿਕਰ

?. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਗੰ੍ਰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚਲੇ ਪੰਛੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ? ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ?
: ਮੈਂ ਕੋਈ ਵੀ ਕਿਤਾਬ ਪਹਿਲਾਂ ਸੋਚ ਕੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ, ਮੈਂ ਐਵੇਂ ਹੀ ਆਰਟੀਕਲ ਲਿਖਦੀ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਕੁਝ ਆਰਟੀਕਲ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੰਤਵ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹਣ ਲਈ ਅਤੇ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪਰੋਣ ਲਈ ਕੁਝ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਾਲੇ ਆਰਟੀਕਲ ਲਿਖਦੀ ਹਾਂ। ਬਾਕੀ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚਲੇ ਪੰਛੀਆਂ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ 80% ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਵਿਹਲਾਪਣ ਤੰਗ ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ ਕੰਮ ਵੀ ਸੁੱਝ ਜਾਵੇਗਾ।

?. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੀ, ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸਲਾਹੁੰਦਿਆਂ ਕੋਈ ਰੈਕੋਗਨਾਇਜੇਸ਼ਨ/ ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ …?
: ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਸੂਬੇ, ਦੇਸ਼, ਵਰਗ, ਜਾਤੀ ਜਾਂ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ, ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਤਰ ‘ਤੇ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਕੀਤਿਆਂ ਮਾਣ ਜਾਂ ਸਨਮਾਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ। ਮੈਂ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਐਡੇ ਵੱਡੇ ਮਾਣ ਮਿਲਦੇ। ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਪਰਿਵਾਰਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਵਿਆਹ ਦੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਅਸੀਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਜਣਾ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਵੱਲ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਆਪਣੇ ਕਿੱਤੇ ਨਾਲ ਇਨਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਦਿਆਨਤਦਾਰੀ ਰੱਖਦਾ ਹੋਇਆ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਵੇਗਾ। ਮੇਰੇ ਹਿੱਸੇ ਪਿਛਲੇ ਕੰਮ ਆਏ ਅਤੇ ਡਾ. ਜੈ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ। ਮੈਂ ਡਾ. ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਪੂਰਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸਮਝ ਮੁਤਾਬਿਕ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਨਿਭਾਈ ਹੈ।

ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਲਾਹ

?. ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਤੋਂ ਪਾਠਕਾਂ, ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਜਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੋਗੇ? ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਬਣਨਾ ਹੋਵੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਤੋਂ ਕੋਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਜ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੋਗੇ?
: ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਬਾਕੀ ਰਹੀ ਸੁਨੇਹੇ ਦੀ ਗੱਲ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਐਂਵੇ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਇਨਸਾਨ ਹਾਂ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਮੈਂ ਐਨਾ ਹੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਵਾਂਗੀ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਉਹ ਵਿਸ਼ਾ ਜਾਂ ਕਿੱਤਾ ਹੀ ਅਪਨਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਰਨਾ ਕੰਮ ਨਾ ਲੱਗ ਕੇ ਸਗੋਂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦ ਆਵੇ ਅਤੇ ਮਨ ਨੂੰ ਸਕੂਨ ਮਿਲੇ। ਉਸ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ ਵੀ ਬਹੁਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਮਿਹਨਤ ਤਾਂ ਹਰ ਕਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਰੱਜ ਕੇ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲਈ ਸਭ ਕਿੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੈ, ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ। ਬੱਸ ਮਨ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮਾਨਸਿਕ ਤਸੱਲੀ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਖ਼ਰਚਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਡਾ. ਜੈ ਰੂਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਮੇਰੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸਕੂਨ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸਕੂਨ ਦੇ ਸਦਕਾ ਮੈਂ ਐੱਡੀ ਵੱਡੀ ਸਿਹਤ ਦੀ ਪ੍ਰੌਬਲਮ ਨੂੰ ਵੀ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਸਹਿ ਰਹੀ ਹਾਂ।

?. ਡਾ. ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੈ ਰੂਪ ਜੀ, ਮੈਂ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਨਾ ਹੀ ਮੇਰਾ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਏਨਾ ਗਿਆਨ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੁੱਛਣ ਤੋਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹੋਣ। ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸਣੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਵੋਂ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਾ ਪੁੱਛ ਸਕਿਆ ਹੋਵਾਂ?
: ਢਾਅ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਐਨੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਹੋਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਹੋਰ ਕੁਝ ਬਚਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਐਨੇ ਨਿੱਜੀ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਡੇ ਕਰਕੇ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਈ ਪਹਿਲੂ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਹਨ ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ-ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਮੈਂ ਉਮੀਦ ਕਰਦੀ ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਦਿੱਤੇ ਜਵਾਬ ਤੁਹਾਡੀ ਉਮੀਦ ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਹੀ ਗਏ ਹੋਣਗੇ।

ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ ਢਾਅ: ਪੁਸ਼ਪਿੰਦਰ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਭਰਪੂਰ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਸਿਹਤ ਢਿੱਲੀ ਹੋਣ ਦੇ ਵਾਬਜੂਦ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਮਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪੰਨੇ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਸੁੱਖਾਂ ਦੀ ਬਾਤ ਸੁਣਾ ਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਜਾਂ ਬੇਬਸ ਸਮਝਦੇ ਹੋਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਣ ਲਈ, ਸਵੈਮਾਣ ਨਾਲ ਜਿਉਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੀ ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਦੁਆ ਕਰਰਦੇ ਹਾਂ। ਹੁਣ ਫੇਰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੇਨੇਡਾ ਆਏ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਕਰਾਂਗੇ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਧੰਨਵਾਦ।
***
253
***