ਗਲੋਬਲੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ: ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ |
ਆਮ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਾਂਗ ਮਿਹਨਤੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪੈਸੇ ਵੀ ਕਮਾਏ, ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਿਸਟਮ ਦਾ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਪੂਰੇ ਗਹੁ ਨਾਲ ਅਧਿਅਨ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆਨ ਉਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਿਖ਼ਰ ੱਤੇ ਲੈ ਗਿਆ। ਕੈਨੇਡਾ ਵਸ ਕੇ ਉੱਨੀ ਸੌ ਨੜ੍ਹਿੱਨਵੇਂ ਵਿੱਚ ‘ਦੋ ਟਾਪੂ’ ਲਿਖਣ ਬਾਅਦ (ਟਾਵਰਜ਼, ਕਾਲ਼ੇ ਵਰਕੇ, ਪੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਢਕੇ ਜਿਸਮ) ਗਲੋਬਲੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗਲਪ ਵਿਚ ਢਾਲ ਕੇ ਪਾਠਕਾਂ ਤੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਖੱਟੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਹਾਸਲ ਹੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਬਰ ਜ਼ੁਲਮ ਸਹਿ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰ ਰਹੀ ਧਿਰ ਨੂੰ ਕਰੜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿੰਦਣਾ ਹੈ। ਪਰਵਾਸੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਮਿਥਾਂ ਬਣ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕਾਂ ਕੋਲ਼ ਭੂ-ਹੇਰਵੇ ਅਤੇ ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਦੂਜੀ ਮਿਥ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਲੇਖਕ ਜਿੱਥੇ ਰਹਿੰਦਾ, ਉੱਥੇ ਬਾਰੇ ਹੀ ਲਿਖ ਸਕਦਾ। ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਉਹ ਓਨੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਸਕਦਾ। ਪਰਵਾਸੀ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵੀ ਆਮ ਸੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਪੌਂਡਾਂ ਅਤੇ ਡਾਲਰਾਂ ਨਾਲ ਛਪਿਆ ਸਾਹਿਤ ਹੈ, ਇਹ ਮਿਆਰੀ ਸਾਹਿਤ ਨਹੀਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਿਥਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤੋੜਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਲਿਖੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਕੁਰੂਕੁਸ਼ੇਤਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਐਮ. ਏ. ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਿਲੇਬਸਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲਿਖੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਕਲਾਤਮਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਿਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਅੱਜ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਇਹ ਪੈਂਤੀ ਚਾਲ਼ੀ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ। ਅੱਜ ਦੇ ਕਿਸਾਨੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ‘ਬੋਹਲ਼ ਦੇ ਰਾਖੇ’ ਕਹਾਣੀ ਪੂਰੀ ਉੱਤਰਦੀ ਹੈ। ਫੇਰ ਉਸ ਨੇ ਸੈਨਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਚਾਈਆਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਿਆਂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਆਰਥਿਕ ਮੰਦਹਾਲੀ ਕਰਕੇ ਹੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜੁਆਨ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਡਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਆਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਪੁੱਛ ਪ੍ਰਤੀਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਉਹ ਮਾਨਵੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੰਦਾ, ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਕਿਵੇਂ ਦੂਜੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਮੰਨ ਕੇ ਮਾਰਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਧੌਂਸ ਮਨਵਾਉਣ ਲਈ, ਦੂਜੇ ਮੁਲਕਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਧਮਕਾਉਣ ਲਈ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਭੱਠੀ ਵਿੱਚ ਝੋਕ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਈ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਣ ਦੇ, ਵਿਸ਼ੇ ਚੁਣੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਦੋ ਟਾਪੂ’, ‘ਟਾਵਰਜ਼’, ‘ਕਾਲ਼ੇ ਵਰਕੇ’ ਅਤੇ ‘ਪੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਢਕੇ ਜਿਸਮ’ ਵਰਗੀਆਂ ਗਲੋਬਲੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੂਰੀ ਸੂਝ ਬੂਝ ਨਾਲ ਲਿਖੀਆਂ, ਉੱਥੇ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੰਗੀ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚੀਂ ਲੰਘਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਰਦਾਂ ਨੂੰ ‘ਮੁਹਾਜ਼’ ਵਰਗੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਵੀ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਹੀ ਆਇਆ ਹੈ। ਬਹੁਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਕਹਾਣੀ, ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਲੱਗੇ ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪ੍ਰਤੀਕਕਰਨ ਦੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਵਰਤ ਕੇ ਨਵੀਆਂ ਪਿਰਤਾਂ ਪਾਈਆਂ ਹਨ। ਪਰਵਾਸੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ ਨੂੰ ਬੜੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸਦੇ ਕੁੱਝ ਅੰਸ਼ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਲੈ ਰਹੇ ਹਾਂ। ? ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਅਤੇ ਬਚਪਨ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ? ? ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ? ਪਰਿਵਾਰਕ ਮਾਹੌਲ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ? ? ਸਕੂਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ, ਉਦੋਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਪੱਧਰ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ? ? ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਕੈਨੇਡਾ ਆਉਣ ਦਾ ਸਬੱਬ ਕਦੋਂ ਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਿਆ? ? ਸਕੂਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫੇਰ ਏਅਰ ਫੋਰਸ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਦਾ ਮਨ ਕਿਵੇਂ ਬਣਿਆ, ਕਿਸੇ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਜਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਖਾਹਿਸ਼? ? ਏਅਰ ਫੋਰਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫੇਰ ਕੀ ਕੀਤਾ। ਕੋਈ ਹੋਰ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂ ਫੇਰ ਰੀਟਾਇਰਡ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਕੀਤੀ? ? ਸਾਹਿਤਕ ਸਫ਼ਰ ਕਿਵੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ? ? ਫੇਰ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਜੁੜੇ? ? ਅੱਛਾ ਜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਕਿਸਾਨੀ ਅਤੇ ਏਅਰ ਫੋਰਸ ਦਾ ਕਿੱਤਾ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਸਹਾਈ ਹੋਇਆ ਜਾਂ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਿਆ? ਕੀ ਕਦੇ ਕੋਈ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ? ? ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਜੁੜੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ? ? ਜਰਨੈਲ ਜੀ, ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਕੁੱਝ ਹੱਦ ਤਕ ਇਹ ਠੀਕ ਜਾਪਦਾ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਜਾਂ ਰਿਟਾਇਰਡ ਹੋਏ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਹੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਹੋਏ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੋਂਗੇ? ? ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲ਼ਦਾ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਅਫਸਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ। ਸਾਹਿਤਕ ਸ਼ੌਕ ਲੁਕ ਛਿਪ ਕੇ ਹੀ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸੱਚ ਕੀ ਹੈ, ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ? ? ਕੋਈ ਘਟਨਾ ਜਿਸ ਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਰਾਹੀਂ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਿਆ ਹੋਵੇ? ਕਿਸੇ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੋਗੇ? ਇਸ ਘਟਨਾ ਰਾਹੀਂ ਸਿਰਜੀ ਕਹਾਣੀ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਉਂ ਹੈ: ਕੁਲਦੀਪ ਵਿੱਚੋਂ ਮੈਂ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਕੁੰਦਨ ਉਸਾਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਚੇਤੂ ਦਾ ਪਾਤਰ ਉਸਾਰ ਲਿਆ। ਕੁੰਦਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੈਂਕ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣਾ ਚਾਰ ਕਨਾਲ ਦਾ ਖੱਤਾ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਜੂ ਪੈਸੇ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਤੁਲਸੀ ਰਾਮ ਕੋਲ਼ ਗਹਿਣੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਏ, ਵਾਹੁੰਦਾ ਉਹ ਆਪ ਹੈ ਅੱਧ ‘ਤੇ। ਉਹ ਚੇਤੂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਖੇਤ ਦੀ ਮੱਕੀ ਵੱਢ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਖੱਤੇ ਦੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੇਤੂ ਨੂੰ ਦੇਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਲਸੀ ਉਹਨੂੰ ਆਖਦੈ, “ਇਹਨੂੰ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚੋਂ ਦੇ।’ ਕੁੰਦਨ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੈ ਕਿ ਇਸ ਭਰੀ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਵੀ ਅੱਧ ਹੈ। ਪਰ ਤੁਲਸੀ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ। ਬਹਿਸ ਛਿੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਤੁਲਸੀ ਹੁਕਮਰਾਨਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਆਖਦਾ ਹੈ, “ਅਗਾਂਹ ਤੋਂ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਹਲ਼ ਨਾ ਵਾੜੀਂ।” ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀਆਂ ਦੂਜੇ ਵਰਗਾਂ ਨਾਲ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਦਿਖਾਈਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਵਿਰੋਧ ਕੁੰਦਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਤੁਲਸੀ ਰਾਮ (ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ) ਦਾ ਹੈ ਦੂਜਾ ਵਿਰੋਧ ਕੁੰਦਨ ਤੇ ਚੇਤੂ (ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੁਰ) ਦਾ ਹੈ। ? ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਵਾਲ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਤੋਂ ਉੱਸਲਵੱਟੇ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਖ਼ਲਸ ਜਾਂ ਗੋਤ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਤੁਹਾਡੀ ਪਹਿਚਾਣ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ੱਤੇ ਹੋਈ। ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹਨ/ਸਨ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਕੋਈ ਨਿਵੇਕਲ਼ਾ ਤਖ਼ਲਸ ਰੱਖਣ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ? ? ਹਾਂ ਜੀ, ਇਹ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਮੰਨਣ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਿਤਕ ਕੰਮ ਨੇ ਹੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤੁਹਾਡੀ ਸਿਰਜਣਾਤਕਿਤਾ ਦੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਪਲੇਠੇ ਕਥਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਮੈਂਨੂੰ ਕੀ’ ਵਿਚਲੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਕਹਾਣੀ ‘ਸੁਆਹ ਢੇਰੀ’ ਦਾ ਮੁੱਢ ਕਿਵੇਂ ਬੱਝਾ? ? ਤੁਹਾਡੇ ਦੂਜੇ ਕਥਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਮਨੁੱਖ’ ਦੀ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ‘ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਮਨੁੱਖ’ ਹੈ, ਇਹ ਕਹਾਣੀ 1971 ਦੀ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ ਹੈ। ਇਸੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀਆਂ, ‘ਕੰਬਦਾ ਚਾਨਣ’ ਅਤੇ ‘ਲੈਂਟਰ ਹੇਠਲੇ ਫੱਟੇ’ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕੁੱਝ ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਨਾ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਹੋਣ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਦੱਸੋ? ਕਹਾਣੀ ‘ਕੰਬਦਾ ਚਾਨਣ’ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਜਗਮੀਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਮਜਬੂਰੀ-ਵੱਸ ਭਰਤੀ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਦਾ ਲੰਬੜਦਾਰ ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਗਮੀਤ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਲੰਬੜਦਾਰ ਉਸ ਦੇ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਵੀ ਕਿਤੇ ਕਤਲ ਨਾ ਕਰ ਦੇਵੇ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਭਰਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਲੱਤ ਕੱਟੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਹਾਲਤ ਰਾਹੀਂ ਮੈਂ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਹੀਣਤਾ ਕਿਵੇਂ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਹੀਣਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਹੀਣਤਾ, ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਸੂਖ਼ਮ ਵੇਰਵਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ: ਫਹੁੜੀਆਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਉਹ ਪਿੰਡ ਦੇ ਟੋਭੇ ਕੋਲ਼ੋਂ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹਾਣੀਆਂ ਸੰਗ ਲੱਤਾਂ ਬਾਹਾਂ ਦੇ ਬੱਲ ਤੈਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਅੱਜ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਟੋਭੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੀ ਗੋਤੇ ਖਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਜਗਮੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਾਤਰ ਦਾ ਮੂਲ, ਅਪੰਗ ਹੋਇਆ ਮੇਰਾ ਗਰਾਂਈ ਹੌਲਦਾਰ ਪਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ ‘ਲੈਂਟਰ ਹੇਠਲੇ ਫੱਟੇ’ ਦਾ ਥੀਮ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕੀ ਗੀਤ ਸਿਰਫ਼ ਜੰਗ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੰਗ ਮੁੱਕਦਿਆਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁੱਛ ਪ੍ਰਤੀਤ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਤੀਕ ਰਾਹੀਂ ਮੈਂ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਫੱਟਿਆਂ ਦੀ ਕਦਰ ਲੈਂਟਰਾਂ ਦਾ ਅਥਾਹ ਭਾਰ ਚੁੱਕਣ ਸਮੇਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਕਦਰ ਵੀ ਜੰਗ ਸਮੇਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਹੀਣ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਘਟਨਾ ਦਾ ਮੈਂ-ਪਾਤਰ ਮੈਂ ਆਪ ਹਾਂ ਤੇ ਅਨਿਲ ਗੰਗੋਲੀ ਮੇਰਾ ਬੇਲੀ ਸਚਿਨ ਭਟਾਚਾਰੀਆ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਰੋਲ ਕਾਲਪਨਿਕ ਹਨ। ਉਪਰੋਤਕ ਤਿੰਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਮੈਂ 1982, 83 ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ। ? ਤੁਸੀਂ ਛੋਟੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤਖਲੀਫ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਹੋ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ‘ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਮਨੁੱਖ’ (1983) ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀਆਂ ‘ਕੰਡਿਆਲੀ ਧਰਤੀ’ ਤੇ ‘ਕਾਣਸੂਤੇ ਵਗਦੇ ਬਲਦ’ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਕਥਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਣੀ’ (1987) ਦੀਆਂ ‘ਬੋਹਲ ਦੇ ਰਾਖੇ’ ਅਤੇ ‘ਮਾਵਾਂ ਬਾਝੋਂ’ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਖਾਂ ਤਖਲੀਫ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ। ਕਰਜ਼ੇ ਤੇ ਤੰਗੀਆਂ ਤੁਰਸ਼ੀਆਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਸਨ। ਪਰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁਣੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀਆ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੋਗੇ? ? ਜਰਨੈਲ ਜੀ, ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਇਹ ਪਹਿਲੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੱਤ, ਅੱਠ ਸਫ਼ਿਆਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀਆਂ ਪੱਚੀ ਤੀਹ ਸਫ਼ਿਆਂ ਦੀਆਂ, ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਹੈ? ? ਅੱਜ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ਼ ਸਮੇਂ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ਼ ਲੰਬੀ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਸਮਾਂ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੋਗੇ। ਨਾਲ ਹੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਤੇ ਦਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਦਸੋ? ਸਾਡੇ ਅੱਜ ਦੇ ਕਥਾਕਾਰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ, ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੇ ਖ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚੋਂ ਚੁਣ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਪੂੰਜੀਵਾਦ, ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ, ਬਜ਼ਾਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਵਰਗੇ ਵਰਤਰਿਆਂ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਤੇ ਟੈਕਨੌਲੋਜੀ ਵਰਗੇ ਪਸਾਰਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰਵਾਸੀ ਕਥਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਅੰਤਰਸਭਿਆਚਾਰਕ, ਪਾਰਸਭਿਆਚਾਰਕ, ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਬਨਾਮ ਮਾਨਵੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀਆਂ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਇਰਾਕ ਜੰਗਾਂ ਵਰਗੇ ਗਲੋਬਲੀ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਮਸਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤਕ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਤੇ ਕਥਾ ਜੁਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਆਈ ਹੈ। ਕਿਸਾਨੀ ਜੀਵਨ, ਦਲਿਤ ਚੇਤਨਾ, ਔਰਤ ਮਰਦ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੇ ਫੌਜੀ ਜੀਵਨ, ਗੱਲ ਕੀ ਹਰ ਖ਼ੇਤਰ ਦੇ ਵਸਤੂ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਢੁੱਕਵੀਂ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਬਿੰਬਾਂ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਢਾਲਿ਼ਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰ ਵਿੱਚ ‘ਸਭ ਅੱਛਾ’ ਨਹੀਂ। ਸਥਾਪਤ ਹੋਣ ਦੀ ਕਾਹਲ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਨਵੇਂ ਕਥਾਕਾਰ ਹਲਕੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਛਪਵਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਜੁਗਾੜਬਾਜ਼ੀਆਂ ਵੀ ਸਾਹਿਤਕ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਗੰਧਲਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ? ਫੌਜ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੈਂਕ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕਿਵੇਂ ਰਹੀ। ਸਿਵਲ ਦਾ ਅਦਾਰਾ ਫੌਜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੀ ਲੱਗਾ ਹੋਵੇਗਾ? ਬੈਂਕ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦਾ ਆਚਾਰ ਵਿਹਾਰ ਏਅਰਫੋਰਸ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਾਈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ੱਤੇ ਇਤਬਾਰ ਸੀ। ਪਰ ਬੈਂਕ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਲਾਭਾਂ ਖਾਤਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਠਿੱਬੀ ਲਾਉਣ ਦੀ ਰੀਤ ਸੀ। ਚੁਸਤੀਆਂ ਚਲਾਕੀਆਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ। ਬੈਂਕ ਦੇ ਆਮ ਕਰਮਚਾਰੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਤਾਂ ‘ਸਰਦਾਰ ਜੀ’ ਕਹਿ ਕੇ ਕਰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਈਰਖਾ ਸੀ। ਕੋਅਪਰੇਟਿਵ ਬੈਂਕਾਂ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਆਮ ਤੌਰ ੱਤੇ ਕਲਰਕ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਜੂਨੀਅਰ ਅਕਾਊਂਟੈਂਟ ਬਣਨ ਲਈ ਕਈ ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਜੂਨੀਅਰ ਅਕਾਊਂਟੈਂਟ ਦਾ ਗਰੇਡ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸਾਂ। ਸੋ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਮੈਂ ਉੱਪਰੋਂ ਠੋਸਿਆ ਬੰਦਾ ਸਾਂ। ਪਰ ਦੋ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਈਰਖਾ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾ ਕਰ ਸਕੀ। ਪਹਿਲਾ ਇਹ ਕਿ ਮੇਰੇ ਕੰਮ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸਿੱਧਾ ਸੈਂਟਰਲ ਕੋਅਪਰੇਟਿਵ ਬੈਂਕ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਜਨਰਲ ਮੈਨੇਜਰ ਅਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਬੈਂਕ ਨਾਲ ਸੀ। ਦੂਜਾ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਸਮਰੱਥਾ ਸੀ। ਬੈਂਕ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਤੇ ਖਤੋ ਕਿਤਾਬਤ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੱਖੋਂ ਬੈਂਕ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦਾ ਹੱਥ ਤੰਗ ਸੀ। ਡਿਫਾਲਟਰ ਸੁਸਾਇਟੀਆਂ ਦੀ ਇਨਵੈਸਟੀਗੇਸ਼ਨ ਦਾ ਕੰਮ ਮੁੱਕਣ ਬਾਅਦ ਮੇਰੀ ਪੋਸਟ ਜੂਨੀਅਰ ਅਕਾਊਂਟੈਂਟ ਵਿੱਚ ਕਨਵਰਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਮੇਰੀ ਨਵੀਂ ਡਿਉਟੀ-ਲਿਸਟ ਅਨੁਸਾਰ ਮੈਂ ਰਿਜ਼ਰਵ ਬੈਂਕ ਦੀ ਇੰਨਸਪੈਕਸ਼ਨ ਤੇ ਔਡੀਟਰ ਰਿਪੋਰਟ ਦੀ ਕੰਪਲਾਇੰਸ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸਾਂ। ਮੈਥੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਕੰਮ ਐਸਿਸਟੈਂਟ ਮੈਨੇਜਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕੰਮ ਲੰਬਾ ਚੌੜਾ ਸੀ, ਜਨਰਲ ਮੈਨੇਜਰ ਨੇ ਇਹ ਕੰਮ ਮੈਨੂੰ ਸੋਚ ਸਮਝਕੇ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਸੁਸਾਇਟੀਆਂ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਦੇ ਅਹਿਮ ਨੁਕਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਅਤੇ ਬੱਝਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ। ਸੁਸਾਇਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੰਮਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਟੀ. ਏ. ਡੀ. ਏ. ਦੇ ਬਿੱਲ ਉਹ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਪਾਸ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਵਾਧੂ ਟਾਈਮ ਲਾ ਕੇ ਕੰਪਲਾਇੰਸ ਦਾ ਕੰਮ ਰੇੜ੍ਹੇ ਪਾ ਲਿਆ। ਵਾਧੂ ਕੰਮ ਦੀ ਉਹ ਓਵਰ ਟਾਈਮ ਪੇਮਿੰਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ। ਕੰਪਲਾਇਸਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਮੇਰੀ ਰੁਚੀ ਦੇ ਅਨਕੂਲ ਵੀ ਸੀ। ਡੈਬਿਟ, ਕਰੈਡਿਟ, ਵਾਉਚਰਾਂ, ਲੈਜਰਾਂ ਯਾਨਿ ਹਿੰਦਸਿਆਂ ਨਾਲ ਮੱਥਾ ਮਾਰਨ ਨਾਲੋਂ ਲਿਖਤ ਪੜ੍ਹਤ ਵਾਲ਼ਾ ਕੰਮ ਮੈਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਪਸੰਦ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਕੰਮ ਦੀ ਕਦਰ ਵੀ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਜਨਰਲ ਮੈਨੇਜਰ ਆਏ, ਤਿੰਨੇ ਹੀ ਮੇਰੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਸਨ ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਸਾਂ। ? ਫੇਰ ਇਸ ਨੌਕਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਮਿiਲ਼ਆ? ਦੂਜੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ‘ਜੰਗ ਛਿੜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ’। ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪਾਤਰ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬੈਂਕ ਦਾ ਡਰਾਇਵਰ ਚੈਨ ਸਿੰਘ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਵਿੱਚ ਖ਼ਰਾਬੀ ਪੈ ਜਾਣ ਕਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਲੰਬੀ ਛੁੱਟੀ ਲੈਣੀ ਪੈ ਗਈ। ਅੱਖ ਠੀਕ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਬੈਂਕ ਦੇ ਮੈਨਿਜਿੰਗ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਨੇ ਚਾਲ ਖੇਡ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚਪੜਾਸੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਟੈਂਪਰੇਰੀ ਡਰਾਇਵਰ ਜੋ, ਉਸ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਬੰਦਾ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਚੈਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਹੋਏ ਅਨਿਆਂ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਜੋੜ ਕੇ ਮੈਂ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੀ ਘਿਨਾਉਣੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ‘ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਣੀ’ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ। ? ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਉਂਜ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਲੇਖਕ ਦੀ ਪਛਾਣ ਉਸ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਸਿਰ ੱਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਪਾਠਕਾਂ ਜਾਂ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦਾ ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਯੋਗਦਾਨ ਸਮਝਦੇ ਹੋ? ਕੁੱਝ ਲੇਖਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ, ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖਦੇ ਹੋ? ? ਅੱਜ ਪਰਵਾਸੀ ਸਾਹਿਤ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੇ ਸਿਲੇਬਸਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਹਾਡੀ ਵੀ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਕਿਸੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ? ? ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ, ਲਹਿਰਾਂ ਚੱਲੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ੱਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲਾ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਫੌਜੀ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਦੇਖਦੇ ਹੋ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਿਸੇ ਕਹਾਣੀ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ? ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੋਈ ਕਿ ਫੌਜੀ ਐਕਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇੰਜ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਉੱਠ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਆਸਿਆਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੀ ਚਰਚਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਸੁਣੀ ਸੀ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਸਿਖ਼ਰਲੀਆਂ ਪੋਸਟਾਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਸਿੱਖਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹੋਏ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮੈਂ ‘ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ’ ਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ ਅਤੇ ‘ਲੋਅ’ ਪਰਚੇ ਵਿੱਚ ਛਪੀ। ਪਰ ਦੋ ਕੁ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਤਲਖ਼ੀਆਂ ਮਧਮ ਪੈਣ ‘ਤੇ ਮੈਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਇਆ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਯਕੀਨੀ ਵਕਤੀ ਮਸਲਾ ਸੀ। ਵਕਤੀ ਗੱਲਾਂ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਕਰੀਨ ੱਤੇ ਟਿਕਣਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਕਹਾਣੀ ਮੈਂ ‘ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਣੀ’ (1987) ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ, ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ? ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਧੀਆ ਕਹਾਣੀ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਨੇਟਿਵ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ‘ਕਾਲ਼ੇ ਵਰਕੇ’ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਏਅਰਫੋਰਸ ਵਿੱਚ ਸਰਵਿਸ ਕਰਦਿਆਂ ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਸਾਮ, ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੇਟਿਵ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਅਨੁਭਵ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ। ਕੀ ਕਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਬਤ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੋਚਿਆ? ? ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰਾਵਾਂ ਹਨ। ਕੀ ਸਾਹਿਤਕ ਲਿਖਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹੋ? ? ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਵਾਲ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਮਾਰੇ ਬਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਲ਼ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਿਲਟਰੀ ਸਰਵਿਸ ਠੀਕ ਨਹੀਂ? ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਹੁਣ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਵੀ ਭਰਤੀ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗਿਲਾ ਹੈ ਕਿ ਮਰਦ ਫੌਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾੜੀ ਨਿਗ੍ਹਾ ਨਾਲ ਦੇਖਦੇ ਹਨ। ਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ। ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ? ? ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਸੱਚ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਮੀਡੀਆਕਾਰ ਜਾਂ ਲੇਖਕ ਹੱਕ ਸੱਚ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਉੱਤੇ ਦੇਸ਼ ਧ੍ਰੋਹ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਥੋਪ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇੱਕ ਸੁਜੱਗ ਸਹਿੱਤਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ੱਤੇ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੋਗੇ? ? ਤੁਸੀਂ ਲਿਖਦੇ ਤਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੋ, ਪਰ 1999 ਵਿੱਚ ਛਪੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨੇ ਇੱਕ ਦਮ ਪਾਠਕਾਂ ਅਤੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ। ਕੀ ਇਸਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਹੀ ਅਜਿਹੇ ਸਨ ਜਾਂ ਕਹਾਣੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਨਵੇਕਲੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ? ? ਇੱਥੇ ਪਾਤਰ ਉਸਾਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਦੋ ਟਾਪੂ’ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਗੋਰੇ ਪਾਤਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ‘ਟਾਵਰਜ਼’ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਭਰਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੇ ਹਨ। ‘ਟਾਵਰਜ਼’ ਅਤੇ ‘ਬਰਫ਼ ਤੇ ਦਰਿਆ’ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਾਤਰ ਹੀ ਗੋਰੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਾਸਤੇ ਅਜਿਹੀ ਪਾਤਰਾਵਲੀ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ? ‘ਪਾਣੀ’, ‘ਟਾਵਰਜ਼’ ਅਤੇ ‘ਬਰਫ਼ ਤੇ ਦਰਿਆ’ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਦੱਸੋ? ‘ਟਾਵਰਜ਼’ ਕਹਾਣੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਘਟਨਾ 9/11 ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਗਿਆਰਾਂ ਸਤੰਬਰ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨਿਊਯਾਰਕ ਵਿਖੇ ਵਰਲਡ ਟਰੇਡ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਜੌੜੇ ਟਾਵਰ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਸੌ ਦਸ ਮੰਜ਼ਲੇ ਗਗਨ ਚੁੰਮਦੇ ਟਾਵਰ ਮੈਂ ਦੇਖੇ ਸਨ। ਟਾਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਉੱਥੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ‘ਤੇ ਗਏ ਹੋਏ ਸਨ, ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ। ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰਤਣਾ। ਇਸ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ੱਤੇ ਗਹਿਰਾ ਅਸਰ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਰਾਕ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਿਆਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਬਣ ਗਈ। ਸਮੁੱਚੇ ਘਟਨਾਕਰਮ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਅਹਿਮ ਪਹਿਲੂ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਧੌਂਸ ਤੇ ਨਵਬਸਤੀਵਾਦੀ ਮਨਸੂਬੇ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੂਲਵਾਦ ਦਾ ਜਨੂੰਨੀ ਕਿਰਦਾਰ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਕੁੱਝ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਤੇ ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਚੱਲੇ ਸਿਰਜਣਾਤਿਮਕ ਅਮਲ ਨੇ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਿਆ। ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਹਨ, ਵਿਲੀਅਮ ਥੌਂਪਸਨ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਐਂਜਲਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੀ ਸਟੇਸੀ ਟਰੇਡ ਸੈਂਟਰ ਵਿੱਚ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਪੁੱਤ ਡੈਨਿਸ ਇਰਾਕ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਲੀਅਮ ਜਿਸਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਧੌਂਸ ਦਾ ਗਰੂਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਵਾਪਰੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀਆਂ ਨਵਬਸਤੀ ਨੀਤੀਆਂ ਮਾਨਵ ਵਿਰੋਧੀ ਹਨ। ‘ਬਰਫ਼ ਤੇ ਦਰਿਆ’ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਅਜੋਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਆਚਰਣ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਗਲੋਬਲੀ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਨਿਭਾਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਮੈਨੂੰ ਓਨਟੈਰੀਓ ਸੂਬੇ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਥੰਡਰਵੇਅ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਆਲ਼ਾ ਦੁਆਲ਼ਾ ਦੇਖਣ ਸਮੇਂ ਸੁੱਝੀ। ਪ੍ਰਾਰਕ੍ਰਿਤਕ ਸੁੰਦਰਤਾ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਛਾਣ ਹੈ। ਪਰ ਕਨੇਡਾ ਦੇ ਵਿਕਸਤ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਨੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਕਿਤੀ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰੇ ਜੀਵਨ ਵਰਤਾਰੇ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਵੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਇਖ਼ਲਾਕ ਨੂੰ ਖੋਰਾ ਲਾਇਆ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤੋੜ ਵਿਛੋੜੇ ਪਾਏ ਹਨ। ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਿਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਿਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤੋੜ ਵਿਛੋੜੇ ਦੀ ਗਾਥਾ ਸ਼ੌਨ ਡਗਲਸ, ਸੋਫੀਆ ਅਤੇ ਡੀਨ ਸੌਡਰਜ਼ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ? ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਕੀਕਰਨ ਦੀ ਜੁਗਤ ਬੜੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਵਰਤਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹੋ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਦਸੋ? ‘ਟਾਵਰਜ਼’ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਟਾਵਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਇਹ ਹਨ: ‘ਬਰਫ਼ ਤੇ ਦਰਿਆ’ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉਡਦੀ ਬਰਫ਼’ ਰਾਹੀਂ ਮੈਂ ਸੋਫੀਆ ਦੇ ਚੰਚਲ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਦਰਿਆ ਰਾਹੀ ਸ਼ੌਨ ਦੇ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਹੈ। ਬਰਫ਼ ਤੇ ਦਰਿਆ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਬਾਰੇ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਗੱਲਾਂ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸੰਕੇਤਕ ਤੌਰ ੱਤੇ ਹੀ ਦੱਸੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਪੂਰੀ ਗੱਲ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ੱਤੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਵੱਲੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ ੱਤੇ ਦੱਸਣ ਦੀ ਗੱਲ ਲਾਊਡ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਔਗਣ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ? ਜਰਨੈਲ ਜੀ, ਕੁੱਝ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਸਤਰੀ ਮਨ ਦੀ ਵੇਦਨਾ ਨੂੰ ਮਰਦ ਲੇਖਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਤੁਸੀਂ ਪੱਛਮੀ ਇਸਤਰੀ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ …? ? ਉਂਝ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹੀ ਮਕਬੂਲ ਹੋਈਆਂ। ਪਰ ਕਿਹੜੀ ਕਹਾਣੀ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚਰਚਾ ਕਰਵਾਈ। ਉਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਤੇ ਪਹਿਲੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾਪਨ ਕੀ ਸੀ? ? ਜਰਨੈਲ ਜੀ, ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਈ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਘਟਨਾ ਜਾਂ ਪਾਤਰ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਨੂੰ ਟੁੰਬਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨਅੰਤਰ ਵਿੱਚ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਜੋ ਰਚਨਾਤਮਿਕ ਅਮਲ ਚੱਲਦਾ ਹੈ, ਉਹਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ। ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਵਾਰ ਰੰਦਣਾ (ਭਾਵ ਲਿਖਣਾ) ਪੈਂਦਾ ਤੇ ਕਹਾਣੀ ਫਾਇਨਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਉਦਾਹਰਣ ਦੇਣੀ ਚਾਹੋਗੇ, ਨਾਲ ਹੀ ਲਿਖਣ ਵੇਲਾ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਬਾਰੇ ਵੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਪਾਓ? ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ੱਤੇ ਪੂਰੀ ਪਕੜ ਬਣ ਜਾਣ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਤੇ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕਮਿੱਕ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਬਹਿੰਦਿਆਂ-ਉੱਠਦਿਆਂ, ਖਾਂਦਿਆਂ-ਪੀਂਦਿਆਂ, ਸੈਰ ਕਰਦਿਆਂ ਮਨ ਅੰਦਰ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਅਮਲ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਹਾਣੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ੱਤੇ ਉਤਾਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਲੰਬੇ ਆਕਾਰ ਕਾਰਨ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਲਈ ਡੇਢ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਫੇਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕੰਮ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਕਾਂਟ ਸ਼ਾਂਟ ਕਰਨ, ਗੁੰਦਣ ਅਤੇ ਤਰਤੀਬ ਦੇਣ ਦਾ। ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਇਸ ਰੂਪ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਖ਼ਾਸ ਸਾਹਿਤਕ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਨਾਪ ਤੋਲ਼ ਕਰਕੇ ਹੀ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਤਕ ਮੇਰੀ ਤਸੱਲੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ। ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਇੰਪਰੂਵ ਕਰਨ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਵਿੱਚ ਛਪਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਵੇਲਾ ਤੜਕੇ ਦਾ ਸੀ। ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਤੜਕੇ ਉੱਠ ਕੇ ਲਿਖਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਇੱਥੇ ਲਿਖਣ ਵੇਲਾ ਆਮ ਤੌਰ ੱਤੇ ਸਵੇਰੇ ਨਾਸ਼ਤੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਲਿਖਣ ਵਾਲ਼ਾ ਟੇਬਲ ਬੈੱਡ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਮੂਡ ਬਣਨ ੱਤੇ ਜੇਕਰ ਇੱਥੇ ਇਕਾਂਤ ਨਾ ਮਿਲ਼ੇ ਤਾਂ ਬੇਸਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲਈ ਇਕਾਂਤ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ? ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਕੁੱਝ ਕਹਾਣੀਆਂ ਮੈਂ (ਫਸਟ ਪਰਸਨ) ਪਾਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਨ। ਪਰ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਠਕ, ਪਾਤਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸਭ ਕੁੱਝ ਦੇਖ ਸੁਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਕਿਧਰੇ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਕੀ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸੱਚੀ ਮੁੱਚੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ? ? ‘ਮੈਂ’ ਪਾਤਰ ਰਾਹੀਂ ਲੇਖਕ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਪਾਏਦਾਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਕੁੱਝ ਕਹਾਣੀ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਕਹਾਣੀ ‘ਮੈਂ’ ਪਾਤਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲਿਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ? ? ਤੁਹਾਡੇ ਕਥਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਕਾਲ਼ੇ ਵਰਕੇ’ ੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਚਰਚਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹਨ। ਕਹਾਣੀ ‘ਨਦੀਨ’ ਦੀ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਕੈਨੇਡਾ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਵਾਰਥੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਵੀ ਤੋੜਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤਾਂ ਹੁਣ ਆਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੈਨੇਡਾ ਜਾਂ ਹੋਰ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਨੌਜਵਾਨ ਲੜਕੇ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੋਗੇ? ? ਇਸੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜ਼ਬਦਸਤ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ‘ਪੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਢਕੇ ਜਿਸਮ’ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਬੜੇ ਕਲਾਤਮਿਕ ਢੰਗ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਂ ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਇਆ? ? ਤੁਹਾਡੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੋਨਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ੱਤੇ ਚੰਗੀ ਪਕੜ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ? ਕਿਉਂਕਿ ‘ਕਾਲ਼ੇ ਵਰਕੇ’ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਰ ਅਤੇ ‘ਟਾਵਰਜ਼’ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਜੇਕਰ ਇਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਮੇਨਸਟਰੀਮ ਤੇ ਸਾਡੀ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਜੰਮਪਲ਼ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤਕ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੀਆ ਸਨ? ? ਅੱਛਾ ਜੀ, ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਅਧਾਰ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਇਹ ਗੋਰੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਕਿੱਥੋਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲ਼ੇ? ਬੇਸ ਦੀ ਇੱਕ ਯੂਨਿਟ ਦੇ ਸਾਰਜੈਂਟ ਹੈਰੀ ਫੌਸਟਰ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਵਾਹਵਾ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਸੀ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਆਪਣੀ ਸਕਿਉਰਟੀ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਵਜੋਂ ਮੈਂ ਹੈਰੀ ਫੌਸਟਰ ਦੇ ਫਿਉਨਰਲ ੱਤੇ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਕਹਾਣੀ ‘ਮੁਹਾਜ਼’ ਦੇ ਪਾਤਰ ਸਟਾਫ ਸਰਜੈਂਟ ਸਟੀਵ ਬਰਟਨ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈਰੀ ਫੌਸਟਰ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਕੀ ਗੋਰੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਅਧਾਰ ਵੀ ਮੇਰੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਵਾਲੇ ਗੋਰੇ ਹਨ। ਮੇਰੀਆਂ ਕੁੱਝ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਹੁਣ ਤਕ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ, ਬੰਗਾਲੀ ਤੇ ਗੋਰੇ ਪਾਤਰ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਤੇ ਕਾਲਪਨਿਤਾ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹਨ। ? ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ, ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਸ਼ੇ ਨਿਭਾਏ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ? ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਵਰ ਮੇਚਦੀ ਹੈ? ? ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰਿਲੈਕਸ ਕਰਨ ਲਈ ਖੇਡਣ, ਸੰਗੀਤ ਸੁਣਨ ਜਾਂ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਨ, ਫ਼ਿਲਮ ਦੇਖਣ ਵਰਗੇ ਸ਼ੌਕ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਤਾਬਾਂ, ਰਿਸਾਲੇ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਸਿਵਾਏ ਤੁਹਾਡਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸ਼ੌਕ? ? ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਿਤਕ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸਹਿਯੋਗ ਮਿiਲ਼ਆ। ਕੀ ਤੁਹਾਡੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸੁਣਦੇ ਹਨ? ? ਆਮ ਸੁਣਨ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣਾ ਬਹੁਤ ਲਾਹੇਵੰਦ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ‘ਕਿਤਾਬੀ ਕਲਚਰ’ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਸੁੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ? ? ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਉਹ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲ਼ ਰਿਹਾ, ਜਿਸ ਦੀ ਉਹ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ। ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ? ? ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਸੂਬਾ ਸਰਕਾਰਾਂ ਪਬਲਿਕ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਾਪੇ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲੈ ਰਹੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ? ? ਬੀਤੇ ਸਮੇਂ ੱਤੇ ਝਾਤ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੀ ਪਹਿਲੀ, ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਆਪਣੇ ਕਲਚਰ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਅਗਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਮੇਨ ਸਟਰੀਮ ਵਿੱਚ ਜਜ਼ਬ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ? ਇਸ ਬਾਬਤ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ? ? ਜੇਕਰ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾਵਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਾਹਿਤਕ ਸਭਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਕਰਵਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੀ ਉਹ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੋਈ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਫੇਰ ਮੇਲਾ-ਗੇਲਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ? ? ਤੁਸੀਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ੱਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮਕਬੂਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹੋ। ਕੀ ਕਦੇ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਦੀ ਵੀ ਇੱਛਾ ਹੈ? ? ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਲਿਖ ਲਈ ਹੈ ਜਾਂ ਅਜੇ ਲਿਖਣੀ ਹੈ? ? ਤੁਹਾਡੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਯਾਦ ਆ ਗਈ ਕਿ ਛੱਤੀ ਸੈਂਤੀ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ‘ਕਾਰੀਗਰ’ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਦੀ ਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਮਨੁੱਖ’ ੱਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਵਕਤ ਦੇ ਸਥਾਪਤ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਰਚਾ ਨਾ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ, ਜਿਸਦਾ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ ਪਰ ਹੱਕਦਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਨਾ ਇੱਕ ਦਿਨ ਆਪਣਾ ਹੱਕ ਜ਼ਰੂਰ ਲੈ ਲੈਣਾ ਹੈ। ਕੀ ਅੱਜ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਹੱਕ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂ ਅਜੇ …? ? ਜਰਨੈਲ ਜੀ, ਕਹਾਣੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇਖਦਿਆਂ ਕਿਸੇ ਸੰਸਥਾ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਮਾਣ ਸਨਮਾਨ? ? ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੋਗੇ? ? ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕੋਈ ਲੋਚਾ/ਤਮੰਨਾ ਜੋ ਪੂਰੀ ਕਰਨੀ ਲੋਚਦੇ ਹੋਵੋ? ? ਕੋਈ ਹੋਰ ਗੱਲ ਜਿਹੜੀ ਮੈਂ ਪੁੱਛ ਨਾ ਸਕਿਆ ਹੋਵਾਂ? |
*** 552 *** |
ਸਤਨਾਮ ਢਾਅ ਦੀਅਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ:
ਡੂੰਘੇ ਵਹਿਣਾਂ ਦੇ ਭੇਤ (ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ: ਭਾਗ ਦੂਜਾ)
ਡੂੰਘੇ ਵਹਿਣਾਂ ਦੇ ਭੇਤ (ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ: ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ)
ਪਤਾ:
Satnam Singh Dhah
303 ASPEN RIDGE PL SW
Calgary, AB T3 H 1T2
Canada
Ph.403-285-6091
e-mailsatnam.dhah@gmail.com