ਮੁਲਾਕਾਤ: ਲੋਕ-ਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਸੰਤੋਖ ਨਾਲ
ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ 28 ਅਗਸਤ 1938 ਨੂੰ ਸ. ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸੁਰਜੀਤ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਘਰ ਦੀ ਗ਼ਰੀਬੀ ਕਾਰਨ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਰੀ ਨਾ ਰੱਖ ਸਕੇ ਅਤੇ ਘਰ ਦੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਲਈ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਪ੍ਰਿਟਿੰਗ ਪ੍ਰੈੱਸ, ਫ਼ਗਵਾੜਾ ਵਿਖੇ ਬਤੌਰ ਕੰਪੋਜ਼ੀਟਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ੌਕ ਸਥਾਨਕ ਕਵੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ. ਨਾਜਰ ਸਿੰਘ ਤਰਸ ਤੇ ਫ਼ਗਵਾੜਾ ਵਾਸੀ, ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਸਾਰੰਗ ਵਰਗੇ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਸੁਣਦਿਆਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਹੋਇਆ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਗੁਰਪੁਰਬਾਂ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸੁਣਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ, ਸ. ਲੱਖਾ ਸਿੰਘ ਪੈਨਸ਼ਨਰ, ਜੈਤੋਂ ਮੋਰਚੇ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਉੱਘੇ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ ਸਨ। ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ ਰਹੇ ਪਰ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਗੰਧਲੇਪਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨਾਲੋਂ ਧੜਾ ਪਿਆਰਾ ਕਰਕੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂ ਬਣ ਕੇ ਗੁਜ਼ਰੇ। ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਲੜ ਫੜਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਜਵਾਨੀ ਵੇਲੇ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਲਹਿਰ ਦੀ ਬਹੁਤ ਚੜ੍ਹਾਈ ਸੀ। ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੀ ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੱਕਤ ਦਾ ਘੱਟ ਮੁੱਲ ਪੈਣ ਦਾ ਤਲਖ਼ ਤਜਰਬਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਫ਼ਗਵਾੜੇ ਪ੍ਰਿਟਿੰਗ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਗ਼ਰੀਬੀ ਦੀ ਜਿੱਲ੍ਹਣ ਵਿੱਚੋਂ ਨਾ ਨਿੱਕਲ ਸਕੇ ਤਾਂ ਚੰਗੇਰੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ 1962 ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆ ਗਏ। ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਵੀ ਕੰਪੋਜ਼ੀਟਰ ਦਾ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਪਰ ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਿੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੂਰੀ ਸਿਦਕਦਿਲੀ ਨਾਲ ਹੁਣ ਤੱਕ ਡਟੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ, ਵਾਰਤਿਕ ਦੋਹਾਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਜ਼ਮ ਦੀਆਂ ਛੇ ਅਤੇ ਨਸਰ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਦੋ ਪੁਸਤਕਾਂ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਸੰਪਾਦਨਾ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ: ਲਹੂ ਦੇ ਨਕਸ਼ (ਡਾ. ਜਗਤਾਰ), ਤਨ-ਤਬੂੰਰ (ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ) ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ ਵਾਰਤਕ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ: ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਖਤ, ਰੱਤਕਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਕਾਲੇ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਛਪੀਆਂ। ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ, ਲੰਡਨ ਦਾ ਬਾਨੀ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ, ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲਿਖਾਰੀ ਸਭਾ ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟਿਨ ਦੀ ਐਗਜ਼ੈਕਟਿਵ ਮੈਂਬਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੇਂਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਸਭਾ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਵੀ ਜੀਵਨ ਮੈਂਬਰ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੋਢੇ ਨਾਲ਼ ਮੋਢਾ ਜੋੜਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਇੰਡੀਅਨ ਵਰਕਰ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟਿਨ ਦੇ ਐਗਜੈਗਟਿਵ ਮੈਂਬਰ, ਕਲਚਰਲ ਸਕੱਤਰ, ਅਤੇ ਵੈਲਫ਼ੇਅਰ ਸਕੱਤਰ ਵੀ ਰਹੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਪ੍ਰੈਲ 21 ਤੋਂ ਅਪ੍ਰੈਲ 26, 1997 ਸੀਟੂ (ਸੈਂਟਰ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨਜ਼) ਦੀ ਨੌਵੀਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕੇਰਲਾ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਵਿਖੇ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਨਾਅਰਾ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤਾ “ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ੋ ਇੱਕ ਹੋ ਜਾਓ।” ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈਣ ਲਈ ‘ਦੁਸਾਂਝ ਕਲਾਂ ਦਾ ਮਾਣ ਮੱਤਾ ਇਤਿਹਾਸ’ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਦੁਸਾਂਝ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਪਤਨੀ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਚਰਨਜੀਤ ਕੌਰ ਦੁਸਾਂਝ ਦੀ ਲਿਖੀ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਇੱਥੇ ਹੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ, ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਸੰਤੋਖ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਰਟੀਕਲ ਭਖਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਤੇ ਵੀ ਲਿਖੇ, ਆਪਣੇ ਸਮਕਾਲੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਰੇਖਾ-ਚਿੱਤਰ ਵੀ ਲਿਖੇ। ਇਹ ਕੰਮ ਕੋਈ ਡੂੰਘੀ ਨੀਝ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰ-ਮੁਹੱਬਤ ਵਾਲੇ ਇਨਸਾਨ ਬਾਰੇ ਹੀ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓ ਹੋ ਕੇ ਤੱਕਿਆ ਹੋਵੇ। ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਸੰਤੋਖ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਕੁਝ ਕੁ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਿਣੀ ਤੇ ਕਰਨੀ ਇੱਕ ਹੈ। ਉਹ, ਉਹੀ ਗੱਲ ਕਹਿੰਦਾ ਤੇ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ। ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆ ਕੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਲੈਤੀਆ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਸਗੋਂ ਕਾਮਰੇਡ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਸੰਤੋਖ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲ਼ੇ ਮਾਣ-ਸਨਾਮਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਬਾਕੀ ਸਨਮਾਨਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਲਗਾਤਾਰ ਅਠਾਈ ਸਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਉੱਥੇ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਮੁਤਾਬਿਕ ਪੱਚੀ ਸਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਗੋਲਡਨ ਵਾਚ ਦੇ ਕੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਮੈਂ ਯੂਨੀਅਨ ਦਾ ਲੀਡਰ ਰਿਹਾ ਕਰਕੇ, ਅਠਾਈ ਸਾਲ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਵੀ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਘੜੀ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ ਪਰ ਜੋ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸਾਥੀਆਂ ਲਈ ਕਰ ਸਕਿਆ, ਉਹ ਇਸ ਘੜੀ ਨਾਲੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਕੰਮਾਂ ’ਤੇ ਮਾਣ ਹੈ ਇਸ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਨ ਤਸੱਲੀ ਹੈ। ਬਾਲ-ਮਨ ‘ਤੇ ਸੁਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਅਸਰ? ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਕਦੋਂ ਕੁ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਲਮ ਫੜੋ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖੋ? ? ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜੁਆਨੀ ਵਿੱਚ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਅਨੋਖੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਵੀ ਵੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਪਿਆਰ ਭਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਣ ਨਾਲ ਹੀ ਲਿਖਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਹਾਡਾ ਵੀ ਕੋਈ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਅਨੁਭਵ ਹੈ? ? ਪਾਠਕ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਛੋਕੜ ਬਾਰੇ ਵੀ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਣਗੇ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸੋ? ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਅਭੁਲ ਯਾਦਾਂ? ਸੱਤ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਚਪਨ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਦੌਰ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜਰਿਆਂ, ਆਪਣੇ ਚੇਤੇ ਦੀ ਚੰਗੇਰ ਵਿੱਚੋਂ ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਆੜੀਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਯਾਦ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਯਾਦ, ਅੱਜ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੋਗੇ? ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦੁਸਾਂਝ ਤੋਂ ਜੱਬਲ਼, ਜੱਬਲ਼ ਤੋਂ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਸੰਤੋਖ!? ਉਂਝ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦੁਸਾਂਝ ਹੋ। ਫੇਰ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਸੰਤੋਖ ਕਦੋਂ ਕੁ ਬਣੇ, ਇਹ ਤਖ਼ੱਲਸ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਕਦੋਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਜੁੜਿਆ? ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਪਾਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆਉਣ ਦਾ ਰਾਹ ਖੋਲ੍ਹਿਆ? ਇੰਗਲੈਂਡ ਆਉਣ ਦਾ ਸਬੱਬ ਕਦੋਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਬਣਿਆ? ਸਾਰੇ ਦੁਆਬੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲੋਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਭਵਿੱਖ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸੋਚ ਨਾਲ? ਘਿਓ ਦਾ ਪੀਪਾ ਅਤੇ ਪਟਵਾਰ? ਸੰਤੋਖ ਜੀ, ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਤੁਸੀਂ ਪਟਵਾਰ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਲਈ ਸੀ। ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਮਿਣਨ ਦੀ ਥਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਜ਼ਰੀਬ ਨਾਲ ਲੋਕ-ਹਿਤੂ ਕੰਮਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਪਤੀ ਵਿਰੋਧੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਮਿਣਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹੋ। ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸੋ? ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ? ? ਇਹ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਕਿ ਰਿਸ਼ਵਤ ਵੀ ਲਈ ਪਰ ਫ਼ੇਲ੍ਹ ਕਰਨ ਲਈ। ਅੱਛਾ ਜੀ, ਫੇਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਫੇਰ ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਅਪਣੇ ਮਨ-ਭਾਉਂਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਿਹੜਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ? ਉਸ ਕੰਮ ਲਈ ਘਿਉ ਦੇ ਪੀਪੇ ਦੀ ਲੋੜ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਈ ਫੇਰ? ਲੋਕ-ਹਿੱਤੂ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਗੁੜ੍ਹਤੀ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ? ਤੁਸੀਂ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸੀ ਲੋਕ-ਹਿੱਤੂ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਸਭਾਅ ਤਾਂ ਘਰੋਂ ਹੀ ਗੁੜ੍ਹਤੀ ਵਿੱਚ ਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮਹੌਲ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲੀ। ਕੀ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਹੀ ਲਿਖਣ ਲੱਗੇ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਪ੍ਰੇਰਨਾ…? ? ਤੁਹਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੁਸਾਂਝ ਕਲਾਂ ਵੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਪਿੰਡ ਵਾਲ਼ੇ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੈ ਸੀ ਜਾਂ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਸ਼ਾਇਰ ਤੇ ਲੇਖਕ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਜੇਕਰ ਹੋਰ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵੀ ਇਕੱਠ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਕਿਹੜੇ ਲੇਖਕ ਇੱਥੇ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ? ? ਤੁਸੀਂ ਡਾ. ਜਗਤਾਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਰਹੇ ਹੋ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਗੁਰਾਇਆ ਵਿਖੇ ਸਾਹਿਤਕ ਮਿਲਣੀਆਂ ਸਮੇਂ ਹੋਈ ਜਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਸੀ? ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਕਦੋਂ ਤੋਂ ਪਈ? ਡਾ. ਜਗਤਾਰ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੁਝ ਦੱਸੋ? ਪਰਵਾਸੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਜਦੋ-ਜਹਿਦ? ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹੋ। ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਂਗ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆਏ। ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਤਾਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ੋਰਾਂ ’ਤੇ ਸੀ। ਕੋਈ ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਦੇ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ? ? ਸੰਤੋਖ ਜੀ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਠਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆਏ। ਸ਼ਾਇਦ ਕੁਝ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਹੋਣਗੇ, ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹੋਣਗੇ, ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ? ਸੁਚੇਤ ਕਾਮਾ ਅਤੇ ਕਵੀ? ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਸ਼ਾਇਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਟਰੇਡ-ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਿਚਰੇ ਹੋ। ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਹੋ, ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਤੁਸੀਂ ਪਲੜਾ ਸਾਵਾਂ ਕਿਵੇਂ ਰੱਖਿਆ? ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਪਹਿਲ ਵਾਲ਼ੀ ਗੱਲ ਪੁੱਛਾਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲ ਕਿਸ ਨੂੰ ਦਿਉਗੇ ਇੱਕ ਟਰੇਡ-ਯੂਨੀਅਨਸਿਸਟ ਨੂੰ ਜਾਂ ਇੱਕ ਸ਼ਾਇਰ ਨੂੰ? ? ਤੁਸੀਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆ ਕੇ ਹੋਰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕੰਮ ਕਾਰ ਵੀ ਕੀਤੇ ਪਰ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਪ੍ਰੈੱਸ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਕੰਮ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਿਹਾ, ਤੁਸੀਂ ’ਪੰਜਾਬ ਟਾਇਮਜ਼’ ਅਤੇ ’ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਦੇਸ਼’ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਤਜਰਬਾ ਰਿਹਾ? ? ਆਪਣੇ ਸਿਰਜਣਾਤਿਮਕ ਕੰਮ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸੋ ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੀ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ, ਕਿੰਨੇ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਵਾਰਤਕ, ਨਿਬੰਧ ਵਗੈਰਾ? ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਰੇਖਾ-ਚਿੱਤਰ ਵੀ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਇਰ ਹੋਣ ਦਾ ਹੀ ਇਮੇਜ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੋਗੇ? ? ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਛਪਵਾਈ ਹੈ, ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ ਜਾਂ ਇੰਡੀਆ ਹੁੰਦਿਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ? ? ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਸਮੇਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਪਲ ਲਿਖਣ ਲਈ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ? ਇਕੱਲਤਾ, ਸ਼ਾਂਤ ਵਾਤਾਵਰਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਲ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖ ਲੈਂਦੇ ਹੋ? ? ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦੇ ਹੋ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਪਾਠਕ, ਸਮੱਸਿਆ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪੱਖ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋ? ? ਸੰਤੋਖ ਜੀ, ਤੁਹਾਡੀ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ‘ਕੰਪੋਜ਼ੀਟਰ’ ਦਾ ਬਹੁਤ ਚਰਚਾ ਹੋਇਆ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕਦੋਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਸਬੱਬ ਬਣਿਆ ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸੋ? ? ਸੰਤੋਖ ਜੀ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਵਿਤਾ ਪੜ੍ਹੀ ਸੀ ‘ਭਾਰਤ ਗਾਂ’ ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਦੋਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ? ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਅਜੇ ਨਾ ਪੜ੍ਹੀ ਹੋਵੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੁਝ ਦੱਸੋ? ? ਤੁਹਾਡੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਭੂ-ਹੇਰਵਾ ਨਾ ਹੋਣਾ ਜੋ ਕਿ ਪਰਵਾਸੀ ਮਨ ‘ਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਰਤਾਰਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਚੇਤ ਅਚੇਤ ਯਤਨ ਹੈ ਜਾਂ ਫੇਰ ਕੋਈ ਕਾਰਨ। ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੋਗੇ? ? ਤੁਹਾਡੀ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ‘ਗ਼ਦਰ’ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸਤਰਾਂ: ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਕਦੋਂ ਲਿਖੀ? ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਲੱਗਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗ਼ਦਰ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇਗੀ? ਕੀ ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਵਾਲ਼ੀ ਸੋਚ ਅਜੇ ਬਰਕਰਾਰ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ? ? ਤੁਹਾਡਾ ਇੱਕ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਯੋਧਾ’ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਚਰਚਾ ਸੁਣੀ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਅਜੇ ਮਿਲ਼ੀ ਨਹੀਂ। ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਰਕੇ ਦੱਸੋਗੇ ਕਿ ਇਸ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕੁਝ ਵੱਖ਼ਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ? ਕੋਈ ਨਿਵੇਕਲਾ ਪ੍ਰਸੰਗ ਜੁੜਿਆ? ? ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਕਾਂ ਦੇ ਖੋਹੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਉੱਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਨੂੰ ਚਿਤਰਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਜ਼ੁਲਮ ਅਮਰੀਕਾ ਵੱਲੋਂ ਵੀਅਤਨਾਮ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵੱਲੋਂ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਹੋਵੇ। ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਵੱਧ ਪਾਠਕਾਂ ਤੱਕ ਗੱਲ ਜਾਂਦੀ। ਅਨੁਵਾਦ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ? ? ਤੁਹਾਡੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇਸ਼ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾ ਕੇ ਮਨੁੱਖੀ-ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਔਹਲਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚਲੀ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਤੀ ‘ਤੇ ਵੀ ਚੋਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਘਟਣ ਦਾ ਥਾਂ ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਬੜਾ ਕਰੂਪ ਦਿਖਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਲਈ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਗਈ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਲੱਗਦਾ? ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਲੋਕ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਕੇ ਸਿਆਣੇ ਹੋ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਸਨ? ? ਬਿਲਕੁਲ ਜੀ ਇਹ ਰੁਝਾਨ ਬਹੁਤ ਮਾੜਾ ਹੈ। ਅੱਛਾ ਜੀ, ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਪਰ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ (ਡਾਕਟਰ, ਇੰਜੀਨੀਅਰ, ਵਕੀਲ ਅਤੇ ਬਿਜ਼ਨਿਸਮੈਨ) ਤਾਂ ਬਣੇ ਹਨ, ਪਰ ਲੇਖਕ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਬਣਿਆ ਹੋਵੇ? ਜੇ ਲੇਖਕ ਬਣਿਆ ਵੀ ਤਾਂ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ। ਤੁਹਾਡਾ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ? ? ਕੁਝ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਰਤ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਾਹਰਾ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਕਥਨ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋ? ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ ਸਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ? ਤੁਸੀਂ ਬੜਾ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੇ ਹੋ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ 1964 ਤੋਂ 1966 ਤੱਕ ਜਦੋਂ ਈਸ਼ਵਰ ਚਿਤਰਕਾਰ ਸਭਾ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਨ, ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਲੰਡਨ’ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸੈਕਟਰੀ ਵੀ ਰਹੇ ਹੋ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਅਭੁੱਲ ਯਾਦਾਂ ਹੋਣ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰੋ? ? ਤੁਸੀਂ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੇ ਹੋ। ਹੋਰ ਕਿਹੜੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਰਹੇ ਹੋ? ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਤਾਂ ਰੀਟਾਇਰਡ ਹੋ, ਕੰਮਾਂ ਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋਵੋਗੇ ਅਤੇ ਕੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸਮਜਿਕ ਗਤੀ-ਵਿਧੀਆਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆ ਹਨ? ? ਸੰਤੋਖ ਜੀ, ਸਾਹਿਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਚੱਲੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸੋ ਕਿ ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾਵਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ? ? ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆ ਕੇ ਵੀ ਸਥਪਤੀ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਅਤੇ ਕਾਮਾ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਰਹੇ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਦੂਜੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਕੰਮ ਕਰੋ ਚਾਰ ਪੈਸੇ ਬਣਾਉ। ਲੋਕ-ਸੇਵਾ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੀ ਲੈਣਾ? ? ਪਰਵਾਸ ਵਿੱਚ ਰੋਟੀ ਰੋਜ਼ੀ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦਿਆਂ ਕਵਿਤਾ ਵਰਗਾ ਹੁਨਰ ਕਿਵੇਂ ਪਾਲ਼ਿਆ। ਪਰਿਵਾਰ ਵੱਲੋਂ (ਸੁਪਤਨੀ) ਵੀ ਕੋਈ ਸਹਿਯੋਗ ਮਿਲ਼ਿਆ? ਤੁਹਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਮਿਲਿਆ? ? ਤੁਸੀਂ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਇੰਗਲੈਂਡ, ਭਾਰਤ ਵਿਚਲੇ ਅਤੇ ਸਮੇਤ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਚਿੰਤਾ-ਜਨਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਕਲਾਵੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਰਹੇ ਹੋ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਝ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਉਸ ਥਾਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਰਹਾਇਸ਼ ਤੋਂ ਦੂਰ ਬੈਠੇ ਲੇਖਕ ਓਨੀ ਸ਼ਿਦਤ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਸਕਦੇ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਕਥਨ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋ? ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ? ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਕਈ ਲਹਿਰਾਂ ਚੱਲੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਹਰ ਬੈਠੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਪਹਿਲਾਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੱਤਰ੍ਹਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਕਸਲਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਚੱਲੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੌਰਾਸੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਲਹਿਰ, ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਵਿਚਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਹਿਰਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ? ? ਸੰਤੋਖ ਜੀ, ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੰਡੇ ਗਏ, ਕੁਝ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕੁਝ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੀ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਬਾਹਰ ਬੈਠੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਵਖ਼ਰੇਵੇਂ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਗੱਲ ਸਮਝਣ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ? ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਦੋਚਿੱਤੀ? ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ ਛੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਹਾਡੇ ਸਮਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਆਏ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਚਾਰ ਪੈਸੇ ਕਮਾ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੂ-ਹੇਰਵਾ ਵੀ ਸੀ। ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਅਜੇ ਵੀ ਬਿਗਾਨੇਪਨ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ? ਜਾਂ ਫੇਰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਦੇਸ਼ ਮੰਨ ਕੇ ਤਸੱਲੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ? ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਬਰਤਾਨੀਆ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ? ਸੰਤੋਖ ਜੀ, ਇੰਨੇ ਚਿਰ ਤੋਂ ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਤਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸੌਖੇ ਵੀ ਹੋ ਗਏ ਹੋਣਗੇ ਤੇ ਦੂਜੀ ਤੀਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਚੰਗੀ ਵਿੱਦਿਆ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ਪਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਲਈ। ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਇੱਧਰ ਦਿਲਚਸਪੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀ ਲਈ? ? ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਗਦੈ ਕਿ ਇੰਨੇ ਲੰਮੇਂ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਰਹਿ ਰਹੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਬਰਤਾਨੀਆ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੀ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਆਪ ਵੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ ਮੌਕੇ ਦੀ ਲਿਬਰਲ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੀ ਲੋੜੀਂਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੋਝੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋ, ਯੂ. ਕੇ. ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਸਿਆਸੀ ਭਵਿੱਖ ਕਿਵੇਂ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹੋ? ? ਪਹਿਲੇ ਵੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਰਤਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇੰਡੀਅਨ ਵਰਕਰ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਕਾਫੀ ਸਰਗਰਮ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ, ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਹਨ/ਸਨ। ਕੀ ਇਹ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਵੀ ਓਨੀ ਸਰਗਰਮ ਹੈ? ? ਸੰਤੋਖ ਜੀ! ਤੁਸੀਂ ਸੰਸਾਰਕ ਉਥਲ਼ ਪੁਥਲ ਨੂੰ ਬੜੇ ਗੌਰ ਨਾਲ ਦੇਖਦੇ ਸੁਣਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਬੜਾ ਬੋਲ-ਬਾਲਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਮਾਜਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੀਅਾਂ ਨੀਹਾਂ ਵੀ ਹਿੱਲ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਮੁਲਕ ਗ਼ਰੀਬ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗ਼ਰੀਬੀ ਹਟਾਉਣ ਦੇ ਪਰਦੇ ਹੇਠ ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵਧਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੰਦੇ ਹੋ? ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸਹਿਯੋਗ? ਸੰਤੋਖ ਜੀ, ਵਿਆਹ ਤੁਹਾਡੀ ਆਪਣੀ ਚੋਣ ਨਾਲ ਜਾਂ ਮਾਪਿਆ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆ ਕੇ ਕੀਤਾ? ਸੁਪਤਨੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਾਲੇ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਮੁਸ਼ਕਲ ਆਈ? ਜਾਂ ਫੇਰ ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੀ ਸੀ? ਪੰਜਾਬੀ ਅਲੋਚਨਾ? ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਬੋਲ-ਬਾਲਾ ਸੀ, ਤੁਹਾਡੀ ਕਵਿਤਾ ਤੇ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰਿਹਾ, ਇਸ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਜਾਂ ਫੇਰ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਉੱਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਹੋਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਪਿਆ? ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲੀ ਆਈ? ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਬਹੁਤਾ ਕਿਸ ਵਿਧਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਕਿਸ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਲ਼ਿਖ ਰਹੇ ਹਨ? ? ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਆਲੋਚਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਸਗੋਂ ਇਹ ਪੌਡਾਂ ਅਤੇ ਡਾਲਰਾਂ ਨਾਲ ਛਪਿਆ ਸਾਹਿਤ ਕਹਿ ਕੇ ਨਿਕਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੋਗੇ? ? ਫੇਰ ਸਾਹਿਤਕ ਵੰਡ ਬਾਰੇ ਕੀ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ, ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਕਈ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਰੀਵਾਦੀ, ਦਲਿਤ ਤੇ ਪਰਵਾਸੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਅਵਾਸੀ ਸਾਹਿਤ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੋਰ ਵੀ ਵਰਗ ਹੋਣਗੇ, ਤੁਸੀਂ ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੋਗੇ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਵਾਂਗ ਇੱਕ ਸਾਹਿਤ ਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫੇਰ ਇਹ ਵੰਡ ਠੀਕ ਹੈ।? ? ਸੰਤੋਖ ਜੀ, ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਿਤਕ ਕੰਮ ਨੂੰ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਦੇਖਿਆ? ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਪੀਐੱਚ. ਡੀ. ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸੋ? ? ਸੰਤੋਖ ਜੀ, ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਨਾ ਭੁਲਦਾ ਹੋਵਾਂ ਸ਼ਾਇਦ 1989 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਖੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਨਫ਼ੰਰਸ ਵਿੱਚ ‘ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ’ ‘ਤੇ ਪਰਚਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਬੜਾ ਰੌਲ਼ਾ ਰੱਪਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਤੁਹਾਡੇ ਇਸ ਪਰਚੇ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਕੀ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ? ਸ਼ਾਇਦ ਬਹੁਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਕੁਝ ਦੱਸੋਗੇ? ? ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਵਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹੋ। ਪਰ ਤੁਹਾਡੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੇਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲੇਖਾਂ ਦਾ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਮਿਆਰੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਤੋਂ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵੱਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਿੱਚੇ ਗਏ? ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ? ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲਾਹਾ ਲੈਣ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਇੱਥੇ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਜਾਤਾਂ ਪਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਦਾਰੇ ਵੀ ਵੰਡ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਬਣਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਕੋਈ ਜੱਟਾਂ ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਦਾ, ਕੋਈ ਛੀਂਬਿਆਂ ਦਾ, ਕੋਈ ਅਫ਼ਗਾਨੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੀ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਵੀ ਜਾਤਾਂ-ਪਾਤਾਂ ਨੂੰ ਉਵੇਂ ਹੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ? ਜਾਂ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਇਸ ਲੀਹ ਨੂੰ ਪਾੜਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ? ? ਸੰਤੋਖ ਜੀ, ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਸੇ ਨਾਲ ਜੋੜੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਤਾਂ ਬਰਤਨਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਫੀ ਚਿੰਤਤ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਕੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਬਾਰੇ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਾਮਯਾਬੀ ਹਾਸਲ ਹੋਈ? ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕੁਝ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਸੈਕੰਡ-ਲੈਂਗੂਏਜ਼ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੀ ਪਰ ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਫਿਕਰਮੰਦ ਹਨ? ਜਾਂ ਫੇਰ ਮੇਨ-ਸਟਰੀਮ ਵਿੱਚ ਜਜ਼ਬ ਹੋਣ ਵਾਲ਼ੀ ਗੱਲ ਠੀਕ ਹੈ? ? ਪੀੜ੍ਹੀ-ਪਾੜੇ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਦੇਖਦੇ ਹੋ? ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਦੂਜੀ ਤੀਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਰਹਿਣ ਸਹਿਣ, ਖਾਣ ਪੀਣ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਸੇ ਦੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨਾਲ, ਆਪਸੀ ਤਣਾਓ ਤੇ ਸੁੱਖ-ਅਨੰਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਣ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਜੋ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਲੱਗਦੇ ਹਨ? ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਮਾਂ ਵਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੈ? ? ਸਾਡੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਮਾਪੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਲਦੇ ਪੋਸਦੇ ਵਧੀਆ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਪੋਤੇ ਪੋਤੀਆਂ, ਦੋਹਤੇ ਦੋਹਤੀਆਂ ਤੱਕ ਵੀ ਪਾਲਦੇ ਹਨ। ਪੱਛਮੀ ਸਭਿਆਚਾਰ (ਇੰਡਵੀਯੂਅਲਲਿਜ਼ਮ) ਦੇ ਰੰਗ ਵਿਚ ਰੰਗੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਉੱਡਾਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਆਪਣਾ ਆਲ੍ਹਣਾ ਬਦਲ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕੁਝ ਬੱਚੇ ਮਾਪਿਆਂ ਕੋਲ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਦੇਖੇ ਹਨ? ਪੰਜਾਬ, ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਫ਼ੇਲ੍ਹ ਹਨ? ਅੱਜ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਰਹਿਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਇਸਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ, ਜੋ ਆਪਣਾ ਝੋਲ਼ਾ ਚੁੱਕੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਬੈਠੇ ਹਨ, ਕੋਈ ਗੱਲ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਆ ਸਕਦੀ ਹੋਵੇ, ਆਪਣੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਤੋਂ ਕਹਿਣੀ ਚਾਹੋਗੋ? ਖੱਟਣ ਗਿਆ ਸੀ ਕੀ ਖੱਟ ਲਿਆਦਾ?? ਸੰਤੋਖ ਜੀ, ਵਲੈਤ ਆ ਕੇ ਕੀ ਖੱਟਿਆ ਕਮਾਇਆ, ਕੀ ਗੁਆਇਆ, ਕਦੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਾਂਝਾ ਕਰੋ? ? ਕੋਈ ਸੁੱਖ-ਸੁਨੇਹਾ ਆਮ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ, ਨਵੇਂ ਲਿਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਕੋਈ ਰਾਜ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੋਗੇ? ? ਸੰਤੋਖ ਜੀ, ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਜੋ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਾ ਪੁੱਛ ਸਕਿਆ ਹੋਵਾਂ? ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਸਮਝਦੇ ਹੋਵੋਂ ਕਿ ਕੋਈ ਗੱਲ ਦੱਸਣੀ ਬਣਦੀ ਹੈ? ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ: ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਢਿੱਲੀ ਸਿਹਤ ਹੋਣ ਦੇ ਵਾਬਜੂਦ ਵੀ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤਾ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਅਜੇ ਹੋਰ ਕਰਨੇ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਹਨ, ਫੇਰ ਕਿਧਰੇ ਸਮਾਂ ਮਿਲ਼ਿਆ ਤਾਂ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਾਂਗੇ। ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। |
ਸਤਨਾਮ ਢਾਅ ਦੀਅਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ:
ਡੂੰਘੇ ਵਹਿਣਾਂ ਦੇ ਭੇਤ (ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ: ਭਾਗ ਦੂਜਾ)
ਡੂੰਘੇ ਵਹਿਣਾਂ ਦੇ ਭੇਤ (ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ: ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ)
ਪਤਾ:
Satnam Singh Dhah
303 ASPEN RIDGE PL SW
Calgary, AB T3 H 1T2
Canada
Ph.403-285-6091
e-mailsatnam.dhah@gmail.com