ਪੁਸਤਕ ਰੀਵਿਊ: ਛੰਦਬੱਧ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਗੁਲਦਸਤਾ-ਰਸੀਲਾ ਕਾਵਿ— ਰੀਵਿਊਕਾਰ-ਪ੍ਰੋ. ਨਵ ਸੰਗੀਤ  ਸਿੰਘ 

* ਪੁਸਤਕ  : ਰਸੀਲਾ ਕਾਵਿ 
* ਕਵੀ      : ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੁਪਾਲ
* ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ : ਗੁਡਵਿਲ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਮਾਨਸਾ
* ਪੰਨੇ       : 165
* ਮੁੱਲ       : 270/-

ਰੀਵਿਊਕਾਰ: ਪ੍ਰੋ. ਨਵ ਸੰਗੀਤ  ਸਿੰਘ 

ਛੰਦਬੱਧ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਗੁਲਦਸਤਾ ਹੈ- ‘ਰਸੀਲਾ ਕਾਵਿ’, ਜਿਸਨੂੰ ਪੰਜ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਐਮ.ਏ. ਪਾਸ ਕਵੀ ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੁਪਾਲ ਨੇ ਡੂੰਘੀ ਮਿਹਨਤ, ਸ਼ੌਕ ਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ਼ ਕਾਵਿ-ਬੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਪਾਸਾਰਾ ਇੱਕ ਨੇਮ ਤੇ ਮਰਯਾਦਾ ਵਿੱਚ ਬੱਝਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਤਿਵੇਂ ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਕੁਝ ਖਾਸ ਨਿਯਮ ਤੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਹਨ ਤੇ ਇਹੋ ਪਾਬੰਦੀ ਇਹਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਸਾਹਿਤ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲ਼ੋਂ ਨਿਖੇੜਦੀ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਕਾਫ਼ੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਰਾਜਿਆਂ-ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਦਰਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ-ਜਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਬਗ਼ੈਰ ਸਾਜ਼ ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਚੰਗੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਅਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਗਾਈ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲ਼ੀ ਵਿਧਾ ਹੈ। ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸਨੂੰ ਸਕੂਲਾਂ/ਕਾਲਜਾਂ/ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤਿਯੋਗਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਨਾਲ਼ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਕਸਰ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਲਿਖਣ ਤੇ ਗਾਇਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਇੱਕੋ ਵਿਅਕਤੀ ਵੱਲੋਂ ਨਿਭਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਲਵੇ ਦੀ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਦਾ ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲਿਜਾਣ ਵਿੱਚ ਵੱਡਮੁੱਲਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ।

‘ਰਸੀਲਾ ਕਾਵਿ’ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਲਿਖੀਆਂ ਛੰਦਯੁਕਤ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ਤੇ ਛੰਦਾਬੰਦੀ ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਕਵੀ ਨੂੰ ਉੱਘੇ ਕਵੀਸ਼ਰ ਸ. ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਭੰਮੇ (ਸਕੱਤਰ, ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਵਿਕਾਸ ਮੰਚ ਪੰਜਾਬ) ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਭੰਮੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇੱਕ ਉਸਤਾਦ ਕਵੀ ਗਰਦਾਨਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਸਨੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਖੁਦ ਛੰਦਬੱਧ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਸਿਖਾਂਦਰੂ/ ਪੁੰਗਰਦੇ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਆਨਲਾਈਨ ਕਾਰਜਸ਼ਾਲਾ  ਰਾਹੀਂ ਪਿੰਗਲ ਦੀਆਂ ਰਮਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪਰਿਚਿਤ ਕਰਵਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਰੀਵਿਊ ਅਧੀਨ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ‘ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ’ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਭੰਮੇ ਨੇ ਲੋੜੀਂਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰ ਹੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਦੱਸਣਾ ਦਰਕਾਰ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 20 ਛੰਦਾਂ (ਲਹਿਰੀਆ, ਦੋਤਾਰਾ, ਦਵੱਈਆ, ਝੋਕ, ਡੂਢ ਕੋਰੜਾ, ਬੈਂਤ, ਸਿਰਖੰਡੀ, ਕੋਰੜਾ, ਕਬਿੱਤ, ਕੇਸਰੀ ਕਬਿੱਤ, ਸਧਾਰਨ ਕਬਿੱਤ, ਦੂਣਾ ਯਮਕਦਾਰ ਕੇਸਰੀ, ਚਟਪਟਾ, ਮਨੋਹਰ ਭਵਾਨੀ, ਦੋ ਟੇਕਾ ਕੋਰੜਾ, ਚੁਫ਼ਿਰਨੀ, ਕੁੰਡਲੀਆ ਕਬਿੱਤ, ਤਾਟੰਕ, ਕਲੀ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਲ਼-ਨਾਲ਼ ਦੋਹੇ ਕਾਵਿਰੂਪ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੰਦਾਂ ਅਧੀਨ ਰੁਪਾਲ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਆਗ਼ਾਜ਼ ਵਜੋਂ ਲਹਿਰੀਆ ਛੰਦ ਹੇਠ ‘ਨੱਚੀਏ ਤੇ ਨਚਾਈਏ’ ਨੂੰ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ:

ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ‘ਚ ਤਲਖ਼ੀਆਂ ਬਾਹਲ਼ੀਆਂ।
ਕੁਝ ਖੁੰਦਕਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਅਸੀਂ ਪਾਲ਼ੀਆਂ।
ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਣ ਲਈ ਘਾਲਣਾ ਨਾ ਘਾਲ਼ੀਆਂ।
ਆਓ ਕੁਝ ਚਿਰ ਹੱਸੀਏ ਹਸਾਈਏ ਦੋਸਤੋ।
ਆਪ ਨੱਚੀਏ ਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਨਚਾਈਏ ਦੋਸਤੋ।      
                                               (ਪੰਨਾ 1)

‘ਰਸੀਲਾ ਕਾਵਿ’ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਵਿਧਮੁਖੀ ਹਨ, ਜਿਸਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਕਵੀ ਨੇ ਸਮਾਜਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ, ਸਦਾਚਾਰਕ, ਸਿੱਖਿਆਦਾਇਕ, ਸਾਹਿਤਕ, ਨੈਤਿਕ ਆਦਿ ਭਾਵਬੋਧ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਪੁਆਈ ਹੈ।

ਕਵੀ ਨੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਲੇਖਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹਦੇ ਲਈ ਖੂਨ ਵਿੱਚ ਕਲਮ ਡੁਬਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ:

ਲਿਖਣਾ ਐਨਾ ਸੌਖਾ ਨਾਹੀਂ, ਏਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਜਾਣੋ।
ਦੇਖੋ ਸੋਚੋ ਸਿੱਟੇ ਕੱਢੋ, ਹਰ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਛਾਣੋ।
ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੁਖਾਂ ਦੀ ਪੀੜਾ, ਦਿਲ ਤੇ ਆਪ ਹੰਢਾਵੋ।
ਕਲਮ ਡੁਬੋਣੀ ਖੂਨ ‘ਚ ਪਹਿਲਾਂ, ਮਗਰੋਂ ਛੰਦ ਬਣਾਵੋ।
                       (ਦਵੱਈਆ ਛੰਦ, ਪੰਨਾ 10)

ਕਵੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਲਈ ਦੁਆ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਉਹਨੇ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ, ਮੇਰਾ ਨਾਉਂ ਪੰਜਾਬੀ, ਕਰਾਂ ਦਿਲੋਂ ਇਹਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਜੀ ਆਦਿ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਮਕਾਲੀ/ਤਤਕਾਲੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਵੀ ਉਹਨੇ ਖੂਬ ਕਲਮ ਚਲਾਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਨਲਾਈਨ ਪੜ੍ਹਾਈ, ਕਿਸਾਨ ਸੰਘਰਸ਼, ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਚਤ, ਨਸ਼ੇ, ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਪੌਣ-ਪਾਣੀ-ਧਰਤੀ, ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਦੇ ਨਾਇਕ/ਨਾਇਕਾ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਸਮੇਤ ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ, ਭਗਤ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਵੀ ਉਲੇਖ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖਿਆਦਾਇਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਰੰਗ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਏਕੇ ਦੀ ਬਰਕਤ, ਕੱਛੂ ਤੇ ਖਰਗੋਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਦੀ ਨਾਸ਼ਮਾਨਤਾ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰਵਾਉਂਦਿਆਂ ਕਵੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਨੂੰ ਸਕਾਰਥ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ:

ਤੂੰ ਕਦਰ ਨਾ ਪਾਈ ਵੇ, ਬੰਦੇ ਹੀਰਾ ਜਨਮ ਗਵਾਇਆ।
ਨਾ ਸੇਵਾ ਹੀ ਕੀਤੀ , ਤੇ ਨਾ ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਂ ਧਿਆਇਆ।
ਜੰਮਿਆ ਜਿਸ ਮਿੱਟੀ ‘ਚੋਂ, ਆਖਰ ਓਸੇ ਵਿੱਚ ਸਮਾਣਾ।
ਤੁਰ ਜਾਣਾ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ, ਰਹਿਣਾ ਨਾ ਰਾਜਾ ਨਾ ਰਾਣਾ।
                         (ਦੋਤਾਰਾ ਛੰਦ,ਪੰਨਾ 136)

ਕਵੀ ਦੀ ਬਿਰਤੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਵਿ-ਕਿਤਾਬ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਗੁਰਮਤਿ ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੁਸਤਕ ‘ਕੀਤੋਸੁ ਆਪਣਾ ਪੰਥ ਨਿਰਾਲਾ’ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਕਰਵਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਰੀਵਿਊ ਅਧੀਨ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਰੰਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਰੰਗ ਦੀ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਪੇਸ਼ ਹੈ:

ਕਰੀਂ ਹੱਕ ਦੀ ਕਮਾਈ, ਹੋਵੇ ਦੂਣੀ ਤੇ ਸਵਾਈ,
ਨਾ ਪਰਾਇਆ ਹੱਕ ਭਾਈ, ਭੁੱਲ ਕੇ ਵੀ ਖਾਵਣਾ।
ਜੋਗ ਸਿੱਧੀਆਂ ਤੇ ਧੂਣੇ, ਵੇਸ ਭੇਖ ਸਦਾ ਊਣੇ,
ਨਾ ਪਾਖੰਡ ਕੋਈ ਛੂਹਣੇ, ਨਾਮ ਹੀ ਧਿਆਵਣਾ।
ਜੋ ਵੀ ਵੱਧ ਕੋਲ ਤੇਰੇ, ਉਹ ਵਿਕਾਰ ਬਣ ਘੇਰੇ,
ਲੋੜਵੰਦ ਨੇ ਬਥੇਰੇ, ਵੰਡਦੇ ਹੀ ਜਾਵਣਾ।
ਚਿੱਤ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਲਾ ਕੇ, ਸਭ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪਾ ਕੇ,
ਸਿੱਖਾ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਕਮਾ ਕੇ, ਪੁਰਬ ਮਨਾਵਣਾ।  
                  (ਕੇਸਰੀ ਕਬਿੱਤ ਛੰਦ,ਪੰਨਾ 109)

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਵੀ ਰੁਪਾਲ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਹੀ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਬੁੱਧ ਹੋਣ ਦਾ ਪਰਿਚੈ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਸਦੀ ਸੰਜੀਦਗੀ ਤੇ ਪ੍ਰੌਢਤਾ ਦੀ ਝਲਕ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਛੰਦਬੱਧ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲ਼ੇ ਜਗਿਆਸੂਆਂ/ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਇਹ ਕਿਤਾਬ, ਜਿਸਦਾ ਸਰਵਰਕ ਵੀ ਆਕਰਸ਼ਕ ਹੈ, ਕਾਫ਼ੀ ਸਹਾਈ ਸਿੱਧ ਹੋਵੇਗੀ, ਅਜਿਹਾ ਮੇਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ! ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਵਿਕਾਸ ਮੰਚ (ਰਜਿ.) ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਨਿੱਘਾ ਸਵਾਗਤ ਹੈ।
****
# ਅਕਾਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ,
ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ-151302 (ਬਠਿੰਡਾ)
9417692015.

*’ਲਿਖਾਰੀ’ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ‘ਲਿਖਾਰੀ’ ਦਾ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ। ਹਰ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਕੇਵਲ ‘ਰਚਨਾ’ ਦਾ ਕਰਤਾ ਹੋਵੇਗਾ।
****
1249
***