by |
ਪੁਸਤਕ : ਸੁਖਿੰਦਰ ਦੀ ਕਾਵਿ–ਸੰਵੇਦਨਾ
ਰੀਵਿਊ ਅਧੀਨ ਕਿਤਾਬ ਉਹਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਬਾਰੇ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਉਹਨੇ ਆਪ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਉਹਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਬਾਨ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਦੀ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਦੋ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਛਪ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ – ‘ਸੁਖਿੰਦਰ: ਕਾਵਿ ਚਿੰਤਨ’, ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਹੇਠ, 2006 ਵਿੱਚ; ਅਤੇ ‘ਬਾਂਦਰ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕੌਣ ਕਰੇ: ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸੰਵਾਦ’, ਡਾ.ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਹੇਠ, 2020 ਵਿੱਚ। ਇਸਤੋਂ ਬਿਨਾਂ 11 ਹੋਰ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੁਖਿੰਦਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇਰੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹਦੀਆਂ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕਾਂ ਬਾਰੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾਵਾਂ/ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ ਪੌਣਾ ਸੈਂਕੜਾ ਨਿਬੰਧ/ਰੀਵਿਊ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਨਿਬੰਧ/ਰੀਵਿਊ ਹੀ ਕਵੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਪੁਸਤਕ (ਸੁਖਿੰਦਰ ਦੀ ਕਾਵਿ ਸੰਵੇਦਨਾ) ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਉਹਦੀ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ਼ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਨ, ਇੱਕਾ-ਦੁੱਕਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਯੂਕੇ, ਕੀਨੀਆ ਦੇ। ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਉਹਦੀ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਗੰਭੀਰ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਾਸਾ ਵੱਟੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 60 ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ 73 ਲੇਖ/ ਰੀਵਿਊ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਕਾਕੜਾ (3), ਡਾ. ਸੋਨੀਆ (2), ਡਾ.ਦਵਿੰਦਰ ਕੌਰ (2), ਡਾ. ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ (2), ਸੁਰਜੀਤ ਕੈਨੇਡਾ (2), ਡਾ. ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ (2), ਪ੍ਰੋ. ਬ੍ਰਹਮ ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ (2), ਡਾ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ (2), ਡਾ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਤਿਆਗੀ (2), ਡਾ. ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੋਹਾ (2) ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਸੁਖਿੰਦਰ ਦੀਆਂ 15 ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕਾਂ – ‘ਬਾਂਦਰ ਨਾਲ਼ ਬਹਿਸ ਕੌਣ ਕਰੇ’, ‘ਲੌਕਡਾਊਨ’, ‘ਕੁੱਤਿਆਂ ਬਾਰੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ’, ‘ਸਮੋਸਾ ਪਾਲਿਟਿਕਸ’, ‘ਸ਼ਕਿਜ਼ੋਫਰੇਨੀਆ’, ‘ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ’, ਬੁੱਢੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਆਤਮਕਥਾ’, ‘ਸ਼ਹਿਰ, ਧੁੰਦ ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ’, ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ’, ‘ਇਹ ਖ਼ਤ ਕਿਸਨੂੰ ਲਿਖਾਂ’, ‘ਲਹੂ ਦਾ ਰੰਗ’, ‘ਲੱਕੜ ਦੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ’, ‘ਗਲੋਬਲੀਕਰਨ’, ‘ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹਵਾ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ’, ‘ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਪੰਨੇ’ ਨਾਲ਼ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਂਦੀ ਹੈ।
# ਅਕਾਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, |
|
*’ਲਿਖਾਰੀ’ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ‘ਲਿਖਾਰੀ’ ਦਾ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ। ਹਰ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਕੇਵਲ ‘ਰਚਨਾ’ ਦਾ ਕਰਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। |
ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ ਸੁਖਿੰਦਰ ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੈ। ਉਹਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਐਮਐਸਸੀ (ਫ਼ਿਜ਼ਿਕਸ) ਕੀਤੀ, ਫਿਰ ਐਮਏ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ)। 1972-75 ਦੌਰਾਨ ਉਹਨੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਲਿਖਤਾਂ ਲਿਖੀਆਂ, ਜਿਸ ਸੰਬੰਧੀ ਉਹਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਵਿਤਾ ਉਹਨੇ 1970 ਵਿੱਚ ਲਿਖਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਾਵਿ ਕਿਤਾਬ 1974 ਵਿੱਚ ਛਪੀ। 1975 ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੈਨੇਡਾ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਉੱਥੇ ਹੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਉਹਦੇ ਘਰ ਸਾਹਿਤਕ ਮਹਿਫ਼ਿਲਾਂ ਜੁੜਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਹਦੇ ਦੋ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਸੁਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ ਅਤੇ ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਮੰਨੇ-ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਵਿਦਵਾਨ ਹੋ ਗੁਜ਼ਰੇ ਹਨ। ਸੁਖਿੰਦਰ ਉੱਤੇ ਕਵੀ ਵਜੋਂ ਮੁੱਢਲਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਵਿਲੀਅਮ ਵਰਡਜ਼ਵਰਥ ਦਾ ਪਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨੇ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਹੁਣ ਤੱਕ 20 ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਗ੍ਰਹਿ 1974 ਤੋਂ 2022 ਤੱਕ ਲਗਭਗ ਪੰਜ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਹਨੇ ਕੁਝ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਆਪਣੀ ਕਾਵਿ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸੁਰ-ਰੀਅਲਿਸਟਿਕ ਲੇਖਕਾਂ, ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ, ਚਿੰਤਕਾਂ, ਰਾਜਨੀਤੀਵਾਨਾਂ, ਗੀਤਕਾਰਾਂ, ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ, ਰੰਗਮੰਚੀ ਕਲਾਕਾਰਾਂ, ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ, ਕਵੀਆਂ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਬਹੁਪੱਖੀ ਤੇ ਬਹੁਮੁਖੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਬੂਲੇ ਹਨ। ਉਹਨੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਵਾਟਰਲੂ ‘ਚ 1/½ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਚਰਚਿਤ ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਬੂਲਿਆ। ਉਹਦੀ ਕਵਿਤਾ ਮਹਿਜ਼ ਕਾਵਿਕ ਸੁਹਜ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਬਦਾਂ/ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਇਨਕਾਰੀ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਚੌਗਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀਆਂ, ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ, ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ, ਜੰਗਾਂ ਨੂੰ ਬੇਪਰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਡਰੱਗ ਕਲਚਰ, ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ, ਮਾਨਵਤਾ ਦੇ ਹਨਨ, ਕਨਜ਼ਿਊਮਰ ਕਲਚਰ, ਗੈਂਗਸਟਰ ਕਲਚਰ ਤੋਂ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਉਦਾਸ ਹੈ ਤੇ ਇਸਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਬੇਬਾਕ, ਬੇਖੌਫ਼ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੇ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹਨੇ ਵਿਅੰਗ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਨੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਚਿੱਤਰਕਲਾ ਤੋਂ ਅਪਣਾਇਆ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਉਹਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਤੀਬਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਜ਼ਾਤਪਾਤ, ਰੰਗ, ਨਸਲ, ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਵਲਗਣਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ। ਇਨਾਮਾਂ-ਸਨਮਾਨਾਂ ਦੀ ਦੌੜ ਤੋਂ ਉਤਾਂਹ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਦੰਭੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਨੂੰ ਰੱਜ ਕੇ ਭੰਡਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਲੱਗਭੱਗ ਸਾਰੇ ਹੀ ਲੇਖ ਸੁਖਿੰਦਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ-ਸਮਝਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ।About the author
ਪ੍ਰੋ. ਨਵ ਸੰਗੀਤ ਸਿੰਘ
ਪ੍ਰੋ. ਨਵ ਸੰਗੀਤ ਸਿੰਘ
ਅਕਾਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ,
ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ, ਬਠਿੰਡਾ,
ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ
+91 9417692015
