by |
ਪ੍ਰੇਰਨਾ, ਮਿਨੀ ਰੇਨਾਸਾਂਸ, ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਉਧਾਲਾ, ਤੇ ਪਰਵਾਸਵਾਦ ? ਲਿਖਣਾ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ? ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ?  ਵੀ ਪਾਸ ਨਾ ਕਰ ਸਕੀਆਂ। ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ? ਮੇਰੇ ਦਾਦੇ ਦਾ ਸਕਾ ਭਰਾ ਕਾਮਰੇਡ ਬੰਤਾ ਸਿੰਘ ਨੂਰਮਹਿਲ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਖੱਬੀ ਜਮਹੂਰੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਜਾਣਿਆਂ ਪਹਿਚਾਣਿਆਂ ਸਰਗਰਮ ਹਮਦਰਦ ਸੀ। ਖੱਬੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦਾ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਭੂਮੀਗਤ ਹੋਣ ਜਾਂ ਭੂਮੀ ਉੱਪਰ, ਅਕਸਰ ਸਾਡੇ ਘਰਾਂ/ਖ਼ੂਹਾਂ ‘ਤੇ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਲੋਏ ਜਾਂ ਨ੍ਹੇਰੇ ਸਨ੍ਹੇਰੇ ਆਉਣਾ ਜਾਣਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਖਾਨਦਾਨ ਦੀ ਸੋਚਣੀ ਨੂੰ ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸੇਧੀ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਕਾਮਰੇਡ ਬੰਤਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬੜਾ ਹੱਥ ਸੀ। ਇਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਮੈਨੂੰ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦੇ ਡਰਾਮਿਆਂ ਦੇਖਣ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਉਂਝ ਮੇਰੇ ਬਾਪ ਦੀ ਬਾਹਲੇ, ਜੇ ਸਾਰੇ ਨਹੀਂ, ਬਾਪਾਂ ਵਾਂਗ ਇਹੀ ਇਛਾ ਸੀ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜੰਮਣਾਂ ਤਾਂ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਘਰ ਈ ਜੰਮੇ। ਸੋ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦੇ ਡਰਾਮਿਆਂ ‘ਤੇ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਘਰੋਂ ਝਿੜਕਾਂ ਆਮ ਪੈਂਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ; ਜਿਵੇਂ ਸਾਰੇ ਘਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ‘ਨਿਆਣਿਆਂ’ ਦਾ ‘ਫਿਕਰ’ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਹੈ; ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਜਾਗੀਰੂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਹ ‘ਫਿਕਰ’ ਕੁੱਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਮੇਰਾ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦੇ ਡਰਾਮੇ ਦੇਖਣ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦੀਆਂ ਸਟੇਜਾਂ ਤੋਂ ਬੋਲਣ ਦਾ ਝੱਸ ਹੋਰ ਵੀ ਪਰਬੱਲ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਉਦੋਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਨਿਆਣਿਆਂ ਜਾਂ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਤੱਕ ਤਾਂ ਹੁੰਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਟੀ.ਵੀ. ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਆਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਇਸ ਲਈ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦੇ ਡਰਾਮੇ, ਨਕਲਾਂ, ਚੁਗਲੀਆ, ਤੇ ਅਫ਼ਵਾਹਾਂ ਬਣਨ ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਿਗ਼ੜ ਗਈਆ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀਆ ਲੋਕਲ ਖਬਰਾਂ ਹੀ ਦਿਲ-ਪ੍ਰਚਾਵੇ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਂਝ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਮੁੱਢਲਾ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਪਰਵਾਰਿਕ ਤੰਗੀ ਤੁਰਸ਼ੀ ਅਤੇ ਗਲ ਘੋਟੂ ਸਮਾਜਕ ਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਾਤਾਵਰਨ ਹੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਸਭ ਕੁਝ ਟੁੱਟਿਆ ਫੁੱਟਿਆ, ਅਰਥਹੀਣ, ਤੇ ਇੱਕੋ ਥਾਂ ਫਸਿਆ ਫਸਿਆ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਬੰਦੇ ਦਾ ਕੁਝ ਐਸਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਜੀਆ ਕਰਦਾ ਜਿਹਦਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਹੋਵੇ, ਜੋ ਚੱਲਦਾ ਚੱਲਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇ, ਤੇ ਜਿਹਦੇ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਮਿਲੇ। ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਸੀ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਕਰਨ ਦਾ, ਤੇ ਇਹੀਓ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਸਕੂਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜ਼ਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦਾ। ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ, ਸਕੂਲੀ-ਪੜ੍ਹਾਈ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਖੇਡ (game), ਯਾਨਿ ਦਿਲ ਪ੍ਰਚਾਵਾ, ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ; ਹਰ ਜਮਾਤ ਚੋਂ ਅੱਵਲ ਆਉਣ ਦੀ ਖ਼ੁਦ-ਸਹੇੜੀ ਦੌੜ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਸੋ, ਸਾਹਿਤਕ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਸਕੂਲੀ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ/ਡਿਪਲੋਮੇ ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀਆਂ ਦੀਆਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤੱਕ ਇਸ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਊਰਜਾ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਲਈ ਬਣੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਰੋਲ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਨੇ। ? ‘ਪ੍ਰਇਮਰੀ ਤੇ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ’ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਦੀ ਧੁੰਨ ਬੜੀ ਦਿਲਚਸਪ ਲੱਗੀ। ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵਿਅੱਕਤੀ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੋਲੋਂ ਮਿਲੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਜਾਂ ਇਹ ਧੁੰਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਿਅੱਕਤੀ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਾ ਰੋਲ? ਇਸ ਸਕੂਲ, ਜਾਣਿ ਸਰਕਾਰੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਗੋਰਾਇਆ, ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨਹੀਂ ਪੜਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਜਾਗ ਉੱਠੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਅੱਠਵੀ ਪਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ, ਮੈਂ ਘਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕਹਿ ਕੇ ਗੋਰਾਇਆ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਿੰਡ ਅੱਟਾ ਵਾਲੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲੈ ਲਿਆ; ਜੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਫਤਹਿ ਹਰੀ ਖਾਲਸਾ ਹਾਇਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ, ਅੱਟਾ। ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਸੀ ਜਿਹਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਬੜੀ ਸਮਝ ਸੀ, ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵੀ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਸੀ: ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਰਸ਼। ਭਾਵੇਂ ਅੱਟਾ ਵਾਲੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਵਿਗਿਆਨ ਤੇ ਹਿਸਾਬ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਕਾਰਨ ਆਇਆ ਸਾਂ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ, ਹਿੰਦੀ, ਇੰਗਲਿਸ਼, ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਹੀ ਮੈਂ ਲੈ ਰਿਹਾਂ ਸਾਂ, ਬਾਕੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਾਂਗ ਹੀ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਰਸ਼ ਸਕੂਲ ਦੀ ਇੱਕ-ਕਮਰਾ ਸਾਈਜ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਅਨ ਦਾ ਰੋਲ ਵੀ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚੋ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਕੱਢਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ; ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਤੇ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਵਲ ਵੀ ਮੈਂ ਇੱਥੋਂ ਪੜ੍ਹਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। ਪਤਾ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਦਾ ਸ਼ੋਕ ਸੀ, ‘ਅਰਸ਼’ ਹੁਣੀਂ ਮੈਨੂੰ ਹੱਲਾ-ਸ਼ੇਰੀ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਇੱਕ ਵਰਣਨਯੋਗ ਵਾਕਿਆ ਹੈ, ਜਦ ਇਕ ਸਾਲ ਗੁਰਪੁਰਬ ‘ਤੇ ਸਾਡੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ‘ਰੰਗਾ-ਰੰਗ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ’ ਮੁਕਾਬਲਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਲਾਕਾ ਭਰ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣਾ ਸੀ; ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਕਵਿਤਾ, ਗੀਤ ਆਦਿ ਆਈਟਮਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ‘ਅਰਸ਼’ ਹੋਣਾਂ ਦੀ ਹੱਲਾ-ਸ਼ੇਰੀ ਨਾਲ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖ ਕੇ ਉਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ‘ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, “ਦਰਦਮੰਦਾਂ ਦਿਆਂ ਦਰਦੀਆ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ…”, ਨਾਲ, ਤੇ ਖ਼ਤਮ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, “ਗੇੜ੍ਹਾ ਕੱਢੀ ਉਦਾਸੀ ਤੂੰ ਪੰਜਵੀ ਨੂੰ, ਕਲਮ ‘ਅਣਖੀ’ ਦੀ ‘ਵਾਜਾਂ ਮਾਰਦੀ ਏਂ”। ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਮਾਸਟਰਾਂ ਨਾਲ ਦਲੀਲਬਾਜੀਆਂ ਕਰਨ ਬਦਲੇ ਸੰਗੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਨਾਮ ‘ਅਣਖੀ’ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਖੈਰ, ਉਸੇ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਜਗਤਾਰ ਦੇ ਉਦੋਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ ਜਗਤਾਰ ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਕਵਿਤਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ: ਇਕ ਜੋਤ ਇਲਾਹੀ ਅਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨੱਚਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਤਾਲ ਦਾ ਜਾਦੂ ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਕੋਈ ਅਚੰਭਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਉਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਅੱਵਲ ਰਹੀ। ਭਾਵੇਂ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਅੱਬਲ ਨਹੀਂ ਆਈ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਆਖਰ ਇਹ ਮੇਰੇ ਅਧਿਆਪਕ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਹਾਰੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਜਿੱਤੀ ਹੋਈ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚੋਂ ਜਗਤਾਰ, ਮੇਰਾ ਅਧਿਆਪਕ, ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ: “ਤੁਰਿਆ ਚੱਲ ਬੱਚੂ, ਅਜੇ ਲੰਬੇਰਾ ਪਾੜਾ ਏ।” ਇੱਥੇ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਾਕਿਆ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ। ਪੰਜਾਬ ਸਕੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਬੋਰਡ ਦੀਆਂ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਦਿਹਾਤੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ ‘ਤੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਤੇ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਮੱਖਣ ਸਿੰਘ, ਜਿਹਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਬੋਰਡ ਨਤੀਜਿਆ ‘ਚੇ ਮੈਰਿਟ ਲਿਸਟ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਦੋਨੋਂ ਡੀ.ਏ.ਵੀ ਕਾਲਜ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਪਰਿੰਸੀਪਲ ਭੀਮ ਸੈਨ ਬਹਿਲ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਜਾ ਮਿਲੇ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਡੇ ਨਤੀਜੇ ਵੇਖ ਕੇ ਕਾਲਜ ਫ਼ੀਸ ਮੁਆਫ਼ ਸਮੇਤ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਰਿਆਇਤਾਂ ਦਾ ਪੇਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਜੇ ਅਸੀਂ ਉਹਦੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲੈ ਲਈਏ ਤਾਂ। ਖ਼ੈਰ, ਦਾਖ਼ਲਾ ਲੈ ਲਿਆ, ਬੀ.ਐਸ.ਸੀ. ਸਾਲ ਪਹਿਲਾ ਵਿੱਚ। ਵਿਗਿਆਨ ਮੇਜਰ, ਭਾਵ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ, ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਮਾਈਨਰ, ਯਾਨਿ ਨਾ-ਮੁੱਖ, ਵਿਸ਼ਾ ਪੰਜਾਬੀ ਚੁਣਿਆ। ਉੱਥੇ ਮੇਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਜਮਾਤ ਦਾ ਅਧਿਆਪਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ: ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ, ਸ਼ਾਇਦ ਪ੍ਰੋ: ਸ਼ਿਗਾਰੀ। ਉਹ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬੜਾ ਸਰਗਰਮ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ; ਅੰਤਰ-ਜਮਾਤ ਕਾਵਿ-ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਰਵਉਣੇ ਆਦਿ। ਉਸ ਸਾਲ ਦੀ ਕਾਲਜ ਕਨਵੋਕੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਵੀ.ਵੀ. ਗਿਰੀ ਨੇ ਹੱਥ ਮਿਲਾ ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਮਜ਼ਬੂਨ ਵਿੱਚ ਮੈਰਿਟ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ; ਇਹ ਉਸ ਸਮੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਜੋਂ ਬੇਸ਼ਕ ਲੋਹੜੇ ਦੀ ਹੌਸਲਾ ਅਫ਼ਜਾਈ ਸੀ। ? ਜਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹਾ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ ਪਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਤੁਸੀਂ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਲੈਣ ਲਈ ਗੋਰਾਇਆ ਸਕੂਲ ਛੱਡ ਕੇ ਅੱਟਾ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਲਿਆ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿੱਦਿਆਰਥੀ ਬਣਨ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕਿੱਥੋਂ ਮਿਲੀ? ਤਾਂ ਪੁੱਛ ਰਿਹਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਵਿਤਾ ਸਮੇਤ ਤੁਹਾਡੀ ਸਮੁੱਚੀ ਲੇਖਣੀ ਉੱਪਰ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅਸਰ ਅੱਖੋਂ ਪਰੋਖੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।  ਹੰਢਾੳੇੁਣਾ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ‘ਚੇ “ਕੀ, ਕਿੱਦਾਂ, ਕਿਓਂ” ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਪਰ, ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਤੇ ਖੂਹਾਂ ਉੱਤੇ ‘ਰੱਬ’ ਰਹਿੰਦਾ, ਉੱਪਰ ਆਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ; ਸੱਭ ਕੁਝ ਉਸ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ: ਸੂਰਜ ਦਾ ਨਿੱਕਲਣਾ ਤੇ ਡੁੱਬਣਾ, ਬੋਏ ਬੀਆਂ ਦਾ ਫਸਲਾਂ ਬਣ ਜਾਣਾ, ਮੀਹਾਂ ਦਾ ਵਰ੍ਹਣਾ, ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਜੰਮਣਾ ਤੇ ਮਰਨਾ…ਆਦਿ…ਸੱਭ ਕੁਝ, ਉਹ ਹੀ “ਕੀ, ਕਿੱਦਾਂ, ਕਿਓਂ” ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸੀ। ਪ੍ਰਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ‘ਰੱਬ’ ਦੀ ਛਤਰ ਛਾਇਆ ਹੇਠ ਲੰਘ ਗਿਆ। ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੇ ਵਰਤਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਦਿਲਚਸਪ ਲੱਗਣੋ ਜਾਂ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨੋਂ ਹਟ ਗਏ, ਪਰ “ਕੀ, ਕਿੱਦਾਂ, ਕਿਓਂ” ਨੇ ਇੰਨਾ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ‘ਰੱਬ’ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਹ ਸੱਭ ਜਾਣੀ-ਜਾਨ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਤੇ ਕਿਓਂ, ਉਹਦੀਆਂ ਉਹੀ ਜਾਣੇ…। ਪਰ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ ਅਖੀਰ ਜਹੇ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਗੜਬੜ ਹੋ ਗਈ, ਜਦੋਂ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਇੱਕ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ, ਜੋ ਮੇਰੇ ਲਈ ਖ਼ਬਰ ਸੀ, ”ਰੱਬ ਰੁੱਬ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।” ਕਾਮਰੇਡ ਦੇ ਇਸ ਬਿਆਨ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਖਲਬਲੀ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ: ‘ਰੱਬ’ ਨਹੀ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੌਣ, ਜੋ ਕੁਝ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਕੁਦਰਤ ਦੀਆ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ? ਪੜ੍ਹ ਸੁਣ ਕੇ ਇਹ ਸੂਹ ਲੱਗ ਗਈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸ਼ਾਇਦ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਕੋਲ ਹੋਵੇ। ਸੋ, ਵਿਗਿਆਨ ਮੈਨੂੰ ਗੋਰਾਇਆਂ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਅਗਵਾ ਕਰਕੇ ਅੱਟਾ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਲੈ ਗਈ। ? ਤੁਸੀਂ ਉੱਨੀ ਸੌ 70ਵਿਆਂ ‘ਚੇ ਪੰਜਾਬ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਆਗੂ ਰਹੇ ਹੋ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਲੋਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ (ਪਲਸ ਮੰਚ) ਦੇ ਬਾਨੀ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਵੀ, ਬਾਨੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ‘ਭਾਈ ਮੰਨਾ ਸਿੰਘ’ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ। ਕੀ ਲਹਿਰਾਂ ਸਾਹਿਤਕ ਲਿਖਤਾਂ ਰਚਣ ‘ਚ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀਆਂ? ਵਿਅੱਕਤੀਗਤ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਵੀ, ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਾ/ਗੀਤ, ਉੱਨੀ ਸੌ 70ਵਿਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ, ਜੋ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜ੍ਹਿਆ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਉਦੋਂ ਚੱਲ ਰਹੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਥੱਲੇ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਲਹਿਰਾਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਸੀ: ਸੁਣ ਦਿੱਲੀ ਦੀਏ ਸਰਕਾਰੇ ਮੇਰੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਤਰਾਂ ਵੀ ਪੁੱਛੇ ਗਏ ਸੁਆਲ ਦਾ ਜੁਆਬ ਦਿੰਦੀਆਂ ਨੇ: ‘ਨਕਸਲਬਾੜੀ’ ਪੇਕੇ ਮੇਰੇ ? ਲਹਿਰਾਂ ਤੇ ਰੇਨਾਸਾਂਸ ਦੀ ਗੱਲ ਚੱਲੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈ, ਲੱਗਦੇ ਹੱਥ, ਇਸੇ ਹੀ ਲਾਇਨ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੁਆਲ ਪੁੱਛ ਲਵਾਂ। ਪੰਜਾਬ ਪੀਪਲਜ਼ ਫ਼ੋਰਮ ਵਲੋਂ 2020 ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੀ ਗ਼ਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਹੈ: “ਮੱਧਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਾਗਰਤੀ ਲਹਿਰ (ਯੂਰਪੀਅਨ ਰੇਨਾਸਾਂਸ ਜਾਗਰਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ)” । ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੱਧਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਾਗਰਤੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦੀ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਤ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਇਹਦੀ ਤੁਲਨਾ ਯੂਰਪੀਅਨ ਰੇਨਾਸਾਂਸ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕੋਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ? ——ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ? ਆਪਣੀ ਜਨਮ-ਭੂਮੀ, ਪੰਜਾਬ/ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਤੱਕ ਜੀਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕੈਨੇਡਾ, ਅਮਰੀਕਾ, ਤੇ ਯੋਰਪ ਸਮੇਤ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮ ਨਾਲ ਰਲਗੱਡ ਹੋ ਕੇ ਜੀਣਾ, ਇਹਨੂੰ ਤੇ ਇਹਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ। ਕੈਨੇਡਾ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀਆਂ ਯੁਨੀਵਰਸੀਟੀਆਂ ਪੜਿਆ ਹਾਂ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ-ਹੋਸਟਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਂ ਹਾਂ, ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਯੁਨੀਵਰਸੀਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੜਾਉਣ ਤੇ ਰੀਸਰਚ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਰਹਿੰਦਾ ਚਲਿਆਂ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਰੀਸਰਚ ਕੰਮ ਲਈ ਮੈਂ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਉੱਥੇ ਰਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਸੱਭ ਕੁਝ ਮੈਂ ਇੱਕ ਨਾਗਰਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਰਦਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ; ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਟੁੱਭੀਆਂ ਲਾਉਂਦਾ, ਅੱਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਕੇ, ਨਾ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਸੈਲਾਨੀ, ਪ੍ਰਵਾਸੀ, ਜਾਂ ਬਿਦੇਸ਼ੀ ਹੋਣ ਦਾ ਆਪੇ ਸਿਰਜਿਆ ਸੰਤਾਪ ਹੰਡਾਉਂਦਿਆਂ। ਮੇਰੇ ਇੱਕ ਕੰਨ ਵਿੱਚ ਜੇ ਪਾਸ਼, ਉਦਾਸੀ, ਸ਼ਿਵ ਤਾਂ ਦੂਸਰੇ ਕੰਨ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਕਾਰਲ ਸੈਂਡਬਰਗ ਤੇ ਵੁੱਡੀ ਗੱਥਰੀ, ਅਤੇ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦਾ ਯੋਜੀਨ ਪੋਤੀਓ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਜੇ ਸਿਆਲਾਂ ਦੇ ਚੂਚਕ ਦੀ ਦੁਰਕਾਰ ਜਾਂ ਕਰੋਪੀ ਹੰਡਾਈ ਹੈ, ਤਾਂ ਰੈਨਾਸਾਂਸ ਵਿੱਚੋਂ ਜਨਮੀ ਇੰਨਲਾਈਟਨਮੈਂਟ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਨੇਤਾ ਇਮਮੈਨੁਅਲ ਕਾਂਤ ਦਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਲੰਬਾ ਆਸੀਰਵਾਦ ਵੀ ਜੀਵਿਆਂ; ਤੇ ਮੈਂ ਜੇ ਪਾਸ਼ ਦੇ ਕਹਿਣ ਵਾਂਗ “ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਸ਼ੇਰ ਵਰਗਾ ਸਿਰ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਭੁੱਲ ਭੁੱਲਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਆਕਦਾ” ਦੇਖਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਇੰਨਲਾਈਟਨਮੈਂਟ ਲਹਿਰ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚੋਂ ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਸਿਰ ਉੱਗਦਾ ਦੀ ਤੱਕਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੁਲਨਾਮਿਕ ਜੀਵਨ-ਤਜਰਬੇ ਤੇ ਤੱਕਣੀ ਦੀ ਲੋਏ ਮੈਨੂੰ ਮੱਧਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਿੰਨ ਲਹਿਰਾਂ (ਸਿੱਖ ਲਹਿਰ, ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ, ਤੇ ਸੂਫੀ ਲਹਿਰ) ਇੱਕ, ਯਾਨਿ ਯੁਨੀਫ਼ਾਈਡ, ਹੁੰਦੀਆਂ ਦਿਸੀਆਂ, ਜਿਹਨੂੰ ਮੈਂ ‘ਮੱਧਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਾਗਰਤੀ ਲਹਿਰ’ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਹੋ ਕੇ ਤੱਕਿਆ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇਸ ਜਾਗਰਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਨੈਣ-ਨਕਸ਼ ਤੇ ਅਕੀਦੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਚੱਲੀ ਯੋਰਪੀਅਨ ਰੇਨਾਂਸਾਂਸ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ-ਜੁਲਦੇ ਲੱਗੇ। ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ: ਯੋਰਪੀਅਨ ਰੇਨਾਂਸਾਂਸ ਲਹਿਰ ਤੇ ਇਹਤੋਂ ਜਨਮੀ ਇੰਨਲਾਈਟਨਮੈਂਟ ਲਹਿਰ ਨੇ ਪੱਛਮ ਨੂੰ ਮੱਧਯੁੱਗ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਮਾਡਰਨ ਯੁੱਗ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹੋਏ ਜਮਹੂਰੀਅਤ, ਜਮਹੂਰੀ ਅਦਾਰੇ, ਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਯੁੱਗ ਦਿੱਤੇ। ਮੁਕਾਬਲਤਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਾਗਰਤੀ ਲਹਿਰ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਦਿੱਤਾ? ਮਹਾਂਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਝੂਲਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਕਲਗੀ! ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਲੋਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਇਹ ਮਜ਼ਾਕ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਸੀ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣ ਦਾ। ? ਜੇ ਪੁੱਛ ਸਕਾਂ ਤਾਂ, ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦਾ ਸਬੱਬ? ? ਇੱਕ ਲਹਿਰ, ਉੱਨੀ ਸੌ 70ਵਿਆਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ, ਵਿੱਚੋੰ ਹੋਰਨਾਂ ਕਈਆਂ ਸਮੇਤ, ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਲੰਘ ਕੇ ਆਏ। ਉਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਯੂਰਪੀਅਨ ਰੇਨਾਸਾਂਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਕਿੰਝ ਵੇਖੋਗੇ? ?ਕਵਿਤਾ ਵੱਲ ਮੁੜਦੇ ਹੋਏ; ਪੰਜਾਬ ‘ਚੇ ਰਹਿੰਦੇ ਕਈ ਲੇਖਕ ਤੇ ਆਲੋਚਕ ਅਕਸਰ ਇਹ ਦੋਸ਼ ਲਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਆ ਕਿ ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕ ਡਾਲਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਆਪਣੀਆਂ ਨੀਵੇਂ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪਵਾ ਲੈਂਦੇ ਆ। ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ? ? ਗੱਲ ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਚੱਲੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਪੁੱਛ ਵੇਖਾਂ: ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ‘ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕ’ ਤੇ ‘ਪਰਵਾਸੀ ਕਵਿਤਾ’ ਆਦਿ ਸੰਕਲਪਾਂ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ? ‘ਪਰਵਾਸ’ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਮਾਂ, ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰਾਂ ਸਮੇਤ, ਪੰਜਾਬੀ/ਭਾਰਤੀ ਕੌਮ ਦੀ ‘ਜੜ੍ਹਤਾ’ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦ ਕੋਸ਼’ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਪਰਵਾਸੀ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, “ਆਪਣਾ ਦੇਸ ਛੱਡ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਵਸਣ ਵਾਲਾ”, ਯਾਨਿ ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੋਇਆ: ‘ਆਪਣਾ ਦੇਸ਼’ ਛੱਡ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ ਜਾ ਵਸਣਾ। ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਾ ਅਪਣਾਉਂਣਾ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਰਵਾਸ ਐਕਟ, ਯਾਨਿ The Emigration Act, 1983, ਅਨੁਸਾਰ, “ਪਰਵਾਸੀ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾਗਰਿਕ ਜੋ ਪਰਵਾਸ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਪਰਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਪਰਵਾਸ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।” ਪਰਵਾਸ ਤੇ ਪਰਵਾਸੀ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ 1) ਬੰਦੇ ਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਬੇ-ਸ਼ੱਕ ਉਹਦਾ ਜਨਮ-ਦੇਸ਼, 2) ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਸ ਜਾਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਕੇ ਹੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਪਰਵਾਸੀ ਜਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਜ਼ਰੀਆ ਹੈ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਜਾਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦਾ। ‘ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਇੱਕੋ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸੱਭ ਵਿਦੇਸ਼’ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ‘ਜੜ੍ਹਤਾ’ ਸੋਚ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਆ। ਇਹ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਦੀ ਸਚਾਈ ਨਾਲ, ਜਿਸਨੂੰ ਪੱਛਮ ਬਾਹਲੇ, ਜੇ ਸਾਰੇ ਨਹੀਂ, ਦੇਸ਼ ਪਛਾਣਦੇ ਨੇ ਕਿ ਬੰਦੇ ਦੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਸ਼ ਹੋ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਜਦੋਂ ਬੰਦਾ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਕੇ ਉਮਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੜਾਅ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਣ ਵਸੇ ਤੇ ਉਹਦੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਦੂਜਾ ਦੇਸ਼ ਵੀ ਬੰਦੇ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ‘ਜਨਮ-ਦੇਸ਼’ ਉੱਪਰ ਕਾਂਟਾ ਮਾਰੇ ਬਗ਼ੈਰ ਹੀ; ਦੂਜੇ ਜਾਂ ਨਵੇਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਜਾਂ ਚੋਣ ਦਾ ਦੇਸ਼, ਯਾਣਿ ਕਨਟ੍ਰੀ ਆਫ ਚੌਆਇਸ, ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਿਛਾਂਹ ਰਹਿ ਗਏ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਮੁੱਢਲਾ ਦੇਸ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਜਨਮ-ਦੇਸ਼ ਤੇ ਦੂਜਾ ਹੁਣ ਦਾ ਦੇਸ਼: ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼, ਅਮਰੀਕਾ, ਕੈਨੇਡਾ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ ਹੋ, ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ ਮੂਵ ਹੋ ਕੇ ਉਹਦੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਲੈ ਲਵੋ, ਤਾਂ ਪਹਿਲਾ ਦੇਸ਼ ਤੁਹਾਡੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਕੈਂਸਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ। ਪਰ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਹੋ, ਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ ਮੂਵ ਕਰ ਜਾਓ ਤਾਂ ਭਾਰਤੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਲਈ ਪਰਵਾਸੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਓਂ, ਅਤੇ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ‘ਹੋਰ ਦੇਸ਼’ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣ ਜਾਓ ਤਾਂ “ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਇੱਕੋ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸੱਭ ਵਿਦੇਸ਼” ਦਾ ਆਪਣਾ ਸਿਧਾਂਤ ਲਾਗੂ ਕਰਦਾ ਭਾਰਤੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਤੁਹਾਡੀ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਉੱਪਰ ਕਾਂਟਾ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ, ਭਾਵੇੰ ਤੁਸੀੰ ਭਾਰਤ ਜੰਮੇ ਹੋਵੋਂ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੇ ਤਿੱਬਤ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨਾਲ ਅਜੇਹਾ ਸਲੂਕ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਪਹਿਲਾ ਨੁਕਤਾ, ਅਸੀਂ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ ਮੂਵ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣ ਲਈ, ਭਾਰਤੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਲਈ ਅਸੀਂ ਪਰਵਾਸੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਚਲੋ, ਮੰਨ ਲਿਆ। ਪਰ, ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾ ਦੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਲੈ ਰੱਖੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਨਤੀਜਣ ਭਾਰਤੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਭੰਗ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਜੇ ਅਸੀ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ, ਤਾਂ ‘ਪਰਵਾਸੀ’ ਦੀ ਉੱਤਕ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਸਾਨੂੰ ਪਰਵਾਸੀ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦਾ, ਕਿਉਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਾ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ‘ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਆ। ਪਰ ਅਸੀਂ, ਜੜ੍ਹਤਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬੰਦੇ, ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਲੈ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਉਹਦੇ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸੀ ਜਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਆ, ਉਮਰ ਭਰ ਲਈ; ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਆਪੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਲਾਵਤਨੀ ਦੀ ਉਮਰ-ਸਜ਼ਾ ਆਪਣੇ ਵਤਨ ਵਿੱਚ ਭੋਗ ਰਹੇ। ਦੂਜਾ ਨੁਕਤਾ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸਵਾਦ ਕੁਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਭਾਰੂ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਜਦ ਬਿਹਾਰ, ਯੂ.ਪੀ. ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੂਬੇ ਤੋਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਪੰਜਾਬ ਆ ਜਾਣ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਨ, ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਪਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕਹਿਲਾਉਂਦੇ ਆ, ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ, ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਵੀ। ਇਸ ਤੱਥ ਦੀ ਲੋਏ, ਮੇਰਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ, ਆਲੋਚਕਾਂ, ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁਆਲ ਆ ਕੀ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕ ਆਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਪੰਜਾਬ ਤੋੰ ਬਾਹਰ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਸੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ/ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੂੰ ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕ/ਆਲੋਚਕ ਆਖਣਗੇ? ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਤੇ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ, ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਤੇ ਸਥਾਪਤੀ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਲਈ, ਕਿਉਕਿ ਜੋ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜੋ ਬਚਪਨ ਜਾਂ ਬਚਪਨੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੰਢਾਇਆ ਵੀ, ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ (ਯਾਨਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਤੇ ਸਥਾਪਤੀ) ਵੀ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਾਂਗ ਨੈਤਿਕ ਤੇ ਮਾਇਕ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨਾਲ ਛਿਲਕੇ ਤੋਂ ਗਿਰੀ (core) ਤੱਕ ਗਲਿਆ ਸੜ੍ਹਿਆਂ ਹੋਇਆ ਸੀ/ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸੱਚਾਈ ਆ ਕਿ ਪਰਵਾਸਵਾਦ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਸਾਹਿਤਿਕ ਤੇ ਮਾਇਕ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਚੈਨਲ ਆ। ਪੰਜਾਬ ਸਣੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਸਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਲਈ ਪਰਵਾਸਵਾਦ ਬੂਹਾ ਖੋਹਲਦਾ ਹੈ ਭਾਰਤ ਤੋੰ ਬਾਹਰ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵੱਲ ਨੂੰ, ਤਾਂ ਕਿ ਸਥਾਪਤੀ ਉਨ੍ਹਾ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਨ ਕਰ ਸਕੇ। ਇੰਝ ਸਥਾਪਤੀ ਦੀ ਸਿਰਜੀ ਇਸ ‘ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ’ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ, ਯਾਨਿ ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰੀ, ਯਾਨਿ ਸੈਂਕੰਡ ਕਲਾਸ ਸਿਟੀਜ਼ਨ, ਨੇ: ਭਾਵ ਡੰਮ-ਡਾਊਨ ਲੇਖਕ, ਸਥਾਪਤੀ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ। ਸਥਾਪਤੀ ਵਲੋਂ ‘ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ’ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਚਾਅ-ਪਲੂਸੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਕਰਵਾਉਂਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ; ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕਾਂ, ਯਾਣਿ ਡੰਮ-ਡਾਊਨ ਲੇਖਕਾਂ, ਵੱਲ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਪੈਸ਼ਲ ਬਣਾਏ ਪਰਵਾਸੀ ਇਨਾਮ/ਸਨਮਾਨ ਸੁੱਟੇ ਜਾਂਦੇ ਆ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ‘ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰੀ’ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਇਨਾਮ/ਸਨਮਾਨ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਪਾਏ ਬਿਨ੍ਹਾਂ; ਪੰਜਾਬ/ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਨਿੱਕਲਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਲੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਰਵਾਸੀ ਸਾਹਤਿਕ ਅੰਕ ਕੱਢੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਯਾਨਿ ‘ਡੰਮ-ਡਾਊਨ ਸਾਹਿਤ’ ਬਾਰੇ ਅੰਕ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਅਕਸਰ ਗਰਜ਼ਾਂ ਤੇ ਅੰਤਰ ਚਾਅ-ਪਲੂਸੀਆਂ, ਨਾ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕ ਗੁਣਵੱਤਾ, ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਆ; ਸਥਾਪਤੀ ਵਲੋਂ ਨਿਰੋਲ ਪਰਵਾਸੀ ਪਰਚੇ ਵੀ ਕੱਢੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੇਖਕ ਅਕਸਰ ਆਪਸੀ ਗਰਜ਼ਾਂ, ਨਾ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕ ਗੁਣਵੱਤਾ, ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ; ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਚਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ, ਸਾਹਿਤ ਦੀ ‘’ਡੰਮ-ਡਾਊਨ ਤਾ” ਇੰਨੀ ਡਿਗ ਪੈਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਰੀਬ ਸਾਰਾ ਅੰਕ ਹੀ ‘ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕਾਂ’ ਦੀਆਂ bio’s ਦੇ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ; ਅਤੇ “ਵਿਦੇਸੀ ਜਾਂ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬ” ਦੇ ਦੌਰੇ ਨਿੱਕਲੇ, ਪੰਜਾਬ/ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ/ਆਲੋਚਕ, ‘ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕਾਂ’ ਨੂੰ ਮੱਤਾਂ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਨੇ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਬਣ/ਕਰ ਸਕਦੇ ਆ, ਕੀ ਨਹੀਂ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਇੱਕ ਸਾਹਿਤਕ ਇੱਕਤਰਤਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਇਆ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ/ਆਲੋਚਕ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ, ਯਾਣਿ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ, ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ ਜਾਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਤਾਂ ਬਣ ਸਕਦੇ ਅਾਂ, ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਕ ਬਣਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਅਾਂ। ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ, ਪੰਜਾਬ/ਭਾਰਤ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ/ਆਲੋਚਕਾਂ ਤੇ ਸਥਾਪਤੀ ਦਾ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਤੀਰਾ ਇੱਦਾਂ ਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੋਣ, ਤੇ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ, ਯਾਣਿ ਕਲੋਨੀਆਂ, ਹੋਈਏ। ਸੋ, ਪੰਜਾਬ/ਭਾਰਤ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ/ਆਲੋਚਕਾਂ ਤੇ ਸਥਾਪਤੀ ਲਈ ਪਰਵਾਸਵਾਦ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਉੱਪਰ ਪਾਈ ਹੋਈ ਕਾਠੀ ਆ, ਜਿਹਨੂੰ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੇ, ਭੂਤਮੁੱਖੀ ਸੋਚ ਦੇ ਅਸਰ ਅਧੀਨ, ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਨੇ ਆਂ। ? ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ ਹੋਇਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਨੂੰ ‘ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕ’ ਜਾਂ ‘ਪਰਵਾਸੀ ਕਵੀ’ ਨਹੀ ਸਮਝਦੇ? ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਕੁਝ ਨਹੀਂਓਂ ਹੁੰਦਾ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਅੱਖ ਵਜ਼ੂਦ-ਏ-ਧਰਤੀ ? ਜਿਹਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ‘ਪਰਵਾਸਵਾਦ’ ਕਹਿੰਦੇ ਓਂ, ਜੇ ਇੰਨਾ ਈ ਭੈੜਾ ਤੇ ਬੋਗਸ ਆ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਇਸ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਏਨਾਂ ਬੋਲਬਾਲਾ ਕਿਓਂ, ਭਾਰਤ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ/ਆਲੋਚਕਾਂ ਤੇ ਸਥਾਪਤੀ ਅੰਦਰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਵੀ? ? ਚਲੋ, ਜੇ ਤੁਹਾਡਾ ‘ਪਰਵਾਸਵਾਦ’ ਬਾਰੇ ਨਜ਼ਰੀਆ ਮੰਨ ਵੀ ਲਈਏ, ਫਿਰ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀੰ, ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਹੁਣ ਰਹਿੰਦੇ ਨਹੀਂ। ਸਾਡੀ ਪਛਾਣ ਕੀ ਆ? ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁਛ ਤਾਂ ਵੱਖਰਾ ਹੋਊ ਪੰਜਾਬ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨਾਲੋਂ। ਇੱਧਰ ਅਧਿਆਪਕ ਹੋਣ ਨਾਤੇ, ਮੈਂ ਦੱਸ ਦਿਆਂ ਕਿ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆਏ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਧਰਲੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਕੀ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ: ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ। ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਜੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਕਹਿ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅਰਥ-ਭਰਪੂਰ ਹੋਏਗਾ, ‘ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ’ ਟਰਮ ਦੀ ਨਿਆਰਥਕਤਾ ਸਾਹਵੇਂ। ਲੇਖਕ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਦੇਸ਼ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਵੱਖਰੇਂਵਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਅਮਰੀਕੀ ਪਂਜਾਬੀ ਕਵੀ, ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ ਆਦਿ ਵੀ ‘ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ’ ਟਰਮ ਦੀ ਨਾਨ ਸੈਂਸ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਚੰਗਾ ਆ; ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੱਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ। ਕਿਓਂਕਿ ਸਾਡਾ ‘ਪਰਵਾਸਵਾਦ’ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਦੇਸ਼, ਜਾਂ ਇਹਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨਾਲ ਹੈ, ‘ਪਰਵਾਸਵਾਦ’ ਸਿੱਕੇ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪਾਸਾ ਹੈ: ਬਸਤੀਵਾਦ, ਜਿਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੀ ਮੈਂ ਕਰ ਚੁੱਕਾਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ/ਭਾਰਤ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ/ਆਲੋਚਕਾਂ ਤੇ ਸਥਾਪਤੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਸ਼ ਆਉਂਦੇ ਨੇ, ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਉਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਹੋਈਏ। ‘ਪਰਵਾਸਵਾਦ’ ਰੱਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਪਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀਵਾਦ, ਜਿਹਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ: ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ, ਜਿਹਤੋਂ ਅੱਖਾਂ ਨਹੀਂ ਮੀਟੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆ, ਕਿਉਕਿ ਇਹ ਹੋ ਰਿਹਾ ਆ। ? ਸੁਆਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਪਛਾਣ ਵਿੱਚ ਵਖਰੇਵਾਂ ਸਰਾਪ ਹੈ ਜਾਂ ਵਰਦਾਨ? ? ਵਿਸ਼ਵ ਹਵਾਲਾ-ਫਰੇਮ ਵਰਦਾਨ ਹੈ; ਉਹ ਕਿਵੇਂ? ? ਪਰ ਇਸ ਹਵਾਲਾ-ਫਰੇਮ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਵਾਸਤਾ? ਇਸ ਸਮਾਨਤਾ ਵਿੱਚ, ਵਿਸ਼ਵ ਹਵਾਲਾ-ਫਰੇਮ ਸਾਡਾ ਲੀਵਰ ਆ, ਹਵਾਲਾ-ਫਰੇਮ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਮੌਜੂਦਾ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਖਿੱਤੇ ਬਾਰੇ ਸਾਡੇ ਗਿਆਨ ਤੇ ਤਜਰਬੇ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਇਸ ਲੀਵਰ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਆ। ਜੇ ਇਸ ਲੀਵਰ ਕਾਫੀ ਲੰਬਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮੌਜੂਦਾ ਦੇਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪੈਰ ਧਰ ਕੇ ਇਸ ਲੀਵਰ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ/ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ/ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਸਕਦੇ ਆਂ। ? ਪਰ, ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਮੱਤਲਬ? ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਓ, ਉਹ ਅਮਲ ਜਾਂ ਹਕੀਕਤ ਕਿਵੇਂ ਢਾਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਮਸਲਨ? ? ਇਸ ਖ਼ਤਰੇ ਦਾ ਕੋਈ ਸਬੂਤ, ਏਵੀਡੈਂਸ? ? ਸਥਾਨਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੱਖ ਕੇ ਦੇਖਣਾ, ਜਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨਾ, ਸਥਾਨਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਹੀ; ਯਾਣਿ ਕਿ ਸਥਾਨਿਕ ਹਵਾਲਾ-ਫ਼ਰੇਮ ਵਿੱਚ ਹੀ, ਜੇ ਇਹ ਪਹੁੰਚ ਅਜੇਹੀਆਂ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰ ਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਕਿਹੜਾ ਹਵਾਲਾ-ਫ਼ਰੇਮ ਠੀਕ ਰਹੇਗਾ, ਤੁਹਾਡੀ ਜਾਂਚੇ? ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਜੇ ਪੰਜਾਬ/ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਿਕ ਹਵਾਲਾ-ਫ਼ਰੇਮ ਹੀ ਰੱਖ ਭੂਤਮੁੱਖੀ ਪਹੁੰਚ ਸੰਗ ਵਾਚੀਏ, ਤਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿੱਕਲ ਸਕਦੇ ਨੇ: “ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਨਕ ਆ ਜਾ, ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਦੀਦ ਦਿਖਾ ਜਾ ਪਰ ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਤੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਿਕ ਹਵਾਲਾ-ਫ਼ਰੇਮ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਵਿਸ਼ਵ ਹਵਾਲਾ-ਫ਼ਰੇਮ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਦੇਖੀਏ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰੀਏ, ਤਾਂ ਉਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੱਗੇਗਾ ਜਾਂ ਉਹਦੇ ਕੀ ਸਿੱਟੇ ਨਿੱਕਲਣਗੇ, ਇਹ ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਹੇਠਲੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਦਰਜ਼ ਹੈ: “ਮੱਧਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਾਗਰਤੀ ਲਹਿਰ: ਯੂਰਪੀਅਨ ਰੇਨਾਸਾਂਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ”, ਪੀਪਲਜ਼ ਫ਼ੋਰਮ, ਪੰਜਾਬ ਜਿਹਦਾ ਵੈੱਬ ਸੰਸਕਰਨ ਇੱਥੋਂ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੇ ਹੋ: ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਿਸਾਲ ਆ, 1947 ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵੰਡ ਦਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ, ਜਿਹਨੂੰ ਸਥਾਨਿਕ ਹਵਾਲਾ-ਫ਼ਰੇਮ ਹੀ ਰੱਖ ਭੂਤਮੁੱਖੀ ਪਹੰਚ ਸੰਗ ਵਾਚਦਿਆ ਕੋਈ ਕਵਿਤਾਅ ਸਕਦਾ: “ਅੱਜ ਆਖਾਂ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਕਿਤੋਂ ਕਬਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬੋਲ ! ਪਰ ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੰਡ ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਨੂੰ ਸਥਾਨਿਕ ਹਵਾਲਾ-ਫ਼ਰੇਮ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਵਿਸ਼ਵ ਹਵਾਲਾ-ਫ਼ਰੇਮ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਵਾਚਿਆ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਜੋ ਕਵਿਤਾ ਨਿੱਕਲਦੀ, ਉਸ ਨੇ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਹਾਕਾਂ ਮਾਰਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ਉਲਟਾ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਡੂੰਘ-ਜੜ੍ਹੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਨਾਏ ਨੁਕਤਿਆਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰੇ ਕਰਨੇ ਸਨ ਮਸਲਨ ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਵੀ ਕਿਉਂ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਵੇਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਜਾਂ ਮਨ ਵਿੱਚ ਢੋਂਅਦੇ ਆ ਰਹੇ ਆਂ, ਹੀਰ ਦੀ ਇੱਕ ਵੀ ‘ਕਲੀ’ ਤੇ ਮਿਰਜ਼ੇ ਦੀ ਇੱਕ ਵੀ ‘ਸੱਦ’ ਨਹੀਂ ਟੱਪ ਜਾਂ ਉਲੰਘ ਸਕੇ ਆਂ; ਕਿਓਂ 20ਵੀਂ ਜਾਂ ਹੁਣ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਵੀ, 18ਵੀਂ, 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਨੂੰ ਹਾਕਾਂ ਮਾਰ ਰਹੇ ਆਂ, ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਜ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ; ਕੀ ਸ਼ਰਮ ਨਹੀਂ ਆਉਂਣੀ ਚਾਹੀਦੀ, ਆਪਣੇ ਅਜੇਹੇ ਹਾਲ ‘ਤੇ? ਖ਼ੈਰ, ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਭੂਤਮੁੱਖੀ ਸੋਚ ਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਨੱਥੀ ਗ਼ੁਲਾਮ-ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਾ ਹੁੰਦੇ, ਤਾਂ 1947 ਦਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਹੋਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ! ਮਿਨੀ ਰੇਨਾਸਾਂਸ ਤੋਂ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਆਰੰਭ ਤੱਕ ? ਤੁਸੀਂ ਉੱਨੀ ਸੌ 70ਵਿਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ‘ਮਿੰਨੀ ਰੇਨਾਸਾਂਸ’ ਦਾ ਨਾਂ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਥੱਲੇ ਰਚੇ ਗਏ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਰੋਲ ਨੂੰ ਉਭਾਰਦੇ ਹੋ। ਇਹਦੇ ਬਿੱਲਕੁਲ ਉਲਟ ਰਾਹ ਫ਼ੜਿਆ ਹੋਇਆ ਆ ਅਮਰਜੀਤ ਚੰਦਨ ਨੇ, ਜੋ ਖ਼ੁਦ ਉਸ ‘ਮਿੰਨੀ ਰੇਨਾਸਾਂਸ’ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ, ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ “ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਤੇ ਨਕਸਲੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਵੱਡਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।” ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਹੋਗੇ? ਇਸੇ ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਚੰਦਨ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦਲੀਲ ਤੋਂ, ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਵੀ ਕਰਦਾ ਆ: “ਗੁੱਸੇ ‘ਚ ਕੋਈ ਚੰਗੀ ਕਵਿਤਾ ਨਹੀਂ ਰਚੀ ਜਾ ਸਕਦੀ।” ਜਦ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਗੰਭੀਰ ਆਲੋਚਕ/ਚਿੰਤਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੁੱਲ-ਅੰਕਣ ਸਪਸ਼ਟ ਆਲੋਚਨਾ-ਮਿਆਰ, ਯਾਣਿ standard, ਪੈਮਾਨਿਆਂ, ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਇਕਸਾਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਕਰੇਗਾ, ਨਾ ਕਿ ਆਪਣੇ ਮਹਿਜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਕਾਵਿ-ਸੁਆਦਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ; ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ‘ਚੰਦਨ’ ਹੀ ਨਹੀ, ਬਾਹਲੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦਾ ਇਹੀਓ ਹਾਲ ਆ। “ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਤੇ ਨਕਸਲੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਵੱਡਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।” ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸਵਾਸ਼ ਦੀ ਹਿਮਾਇਤ ਵਿੱਚ ਉੱਤਕ ਬਿਆਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਹਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਠੁੱਮਣਾ ਦਿੰਦਾ, ‘ਚੰਦਨ’ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: “ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸਹਿਜਤਾ ਨਾਲ ਬਣੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹੀ ਟਿਕੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।” ਉੱਤਕ ਦਾਅਵਾ ਸ਼ਾਇਦ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦੇ ਪਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਨਾ ਕੋਈ ਸਥਾਈ ਸਹਿਜਤਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਟਿਕਾਓ। ਵਿਗਿਆਨ ਤੋਂ ਸਮਾਨਤਾ, ਯਾਣਿ analogy, ਨਾਲ ਸਿੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਆ ਕਿ ‘ਸਹਿਜ’ ਤੋਂ ਜਾਂ ਨਾਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ। ਆਦਿ ਵਿੱਚ, ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਸੂਈ ਨੱਕੇ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਛੋਟੇ, ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਤੁੰਨੇ, ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ਦੇ ਮਹਾਂ-ਧਮਾਕੇ ਸੰਗ ਫ਼ਟਣ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ; ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਕਿਸੇ ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ‘ਸਹਿਜ’ ਸਮਾਧੀ ਵਾਂਗ ‘ਟਿਕ’ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਹਿ ਗਿਆ, ਸਗੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਸੁਰਜ/ਤਾਰੇ, ਧਰਤੀਆਂ, ਚੰਨ, ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਗਲੈਕਸੀਆਂ ਬਣਾਉਂਦਾ, ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਧੂਮ ਧੜੱਕੇ ਨਾਲ, ਫ਼ੈਲ ਰਿਹਾ ਆ; ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅਨਗਣਿਤ ਜੂਨਾਂ, ਯਾਣਿ ਸਪੀਸੀਜ਼, ਵਿੱਚ ਫ਼ੈਲ ਜਾਣਾ, ਸਹਿਜ ਅਵਸਥਾ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਵਾਰ ਵਾਰ ਕਠੋਰ ਆਫ਼ਤੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਲੰਘਦੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਆ, ਜਿਹਨੂੰ ੲੈਵੋਲੂਸ਼ਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ। ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਮਨੁੱਖੀ ਜੂਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ‘ਸਹਿਜ’ ਨਾਲ ਉੱਸਰਿਆ; ਸਗੋਂ ਗੁਫ਼ਾ/ਜੰਗਲ ਤੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਬੜਾ ਲੰਬਾ ਪੈਂਡਾ ਤਹਿ ਕੀਤਾ ਆ, ਤਰਕ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ, ਕਈ ਯੁਗ ਪਲਟਾਊ ਇਨਕਲਾਬਾਂ ‘ਚੀਂ ਲੰਘਦੇ ਹੋਏ। ਫਿਰ ਵੀ ਵਿਚਾਰਨ ਵਾਲਾ ਨੁਕਤਾ ਆ, ਜਦੋਂ ‘ਚੰਦਨ’ ਆਪਣੇ ਦਾਅਵੇ  ਉਹ ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਵੈੱਬ ਮੈਗਜ਼ੀਨ/ਸਾਈਟ ‘ਲਿਖਾਰੀ’ ‘ਚੇ 31 ਅਗਸਤ 2021 ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਲੇਖ “ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸਤਿਆਨਾਸ” ਵਿੱਚ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਕੋਲ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਵਾਂਗ, ‘a’ ਤੇ ‘the’ ਜਿਹੇ ‘ਆਰਟੀਕਲਜ਼’ ਨਹੀਂ ਹੈਗੇ, ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਨਹੋਂਦ ਸੰਚਾਰ ‘ਚੇ ਅਕਸਰ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਬਣਦੀ ਆ। ਜੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਸੁਝਾਵੇ ਜਾਂ ਲਾਗੂ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਇਸ ‘ਵਿਕਾਸ’ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੀ ਸਰਾਹਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦਾ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਜੜ੍ਹਤਾ ਨਾਲ, ‘ਚੰਦਨ’ ਦੇ ਰੂਪ ‘ਚੇ ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਮਗਰ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਤੇ ਠੇਠਤਾ ਦੀ ਡਾਂਗ ਕੱਢੀ ਫਿਰਦਾ ਆ, ਇਸ ਲੇਖ ‘ਚੇ। ਇਹ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿੰਝ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਦੀ ‘ਜੜ੍ਹਤਾ’ ਤੇ ਭੂਤਮੁਖੀ ਸੋਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਤਬਦੀਲੀ ਤੇ ਨਤੀਜਣ ਵਿਕਾਸ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਅਟੱਲ ਨਿਯਮ ਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸੰਚਾਰ ਲੋੜਾਂ ਦਾ ਵੀ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਆ। ਬਦਲਦੀਆਂ ਸੰਚਾਰ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਰਹਿਣ ਲਈ, ਬੋਲੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਆ। ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਦੀ ਜੜ੍ਹਤਾ ਤੇ ਭੂਤਮੁਖੀ ਸੋਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ/ਭਾਸ਼ਾ ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਇੰਝ ਕੰਡੇ ਵਿਖੇਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਆ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਜੇ ਲੋੜ ਪੂਰਨ ਲਈ ਬੰਦਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾ ‘ਚੋਂ ਸ਼ਬਦ ਲੈ ਲਵੇ, ਤਾਂ ਸਾਡੀ ‘ਜੜ੍ਹਤਾ’ ਦੁਹਾਈ ਪਾਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਆ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਤੇ ਠੇਠਤਾ ਭੰਗ ਹੋਣ ਦੀ। ਸਫ਼ਲ ਬੋਲੀਆਂ ਉਹ ਹੁੰਦੀਆ ਨੇ ਜੋ ਸੰਚਾਰ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰਨ ਲਈ ਹੋਰਨਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਅਪਣਾਉਂਣੋਂ ਨਹੀਂ ਝਿਜਕਦੀਆਂ; ਜਿਵੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ। ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ, ਅਮਰਜੀਤ ਚੰਦਨ ਦੇ ਇਹ ਤਰਕੋਂ ਸੱਖਣੇ ਦਾਅਵੇ ਸਾਨੂੰ ਚੇਤਾ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਨੇ ਕਿ ਭੂਤਮੁੱਖੀ ਸੋਚ ਤੇ ਤਰਕਹੀਣਤਾ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਬਹੁਤ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸ਼ੈਅ ਦੀ ਰੈਸਿਪੀ ਆ ਜਿਸ ‘ਚੋਂ ਅਕਸਰ ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕੱਟੜਵਾਦੀ ਲੀਡਰਾਂ ਦੇ ‘ਫ਼ਤਵੇ’ ਨਿੱਕਲਦੇ ਨੇ। “ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਤੇ ਨਕਸਲੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਵੱਡਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।” ਵਰਗੇ ਬਿਆਨ ਵੀ ਅਸਲੋਂ ‘ਫ਼ਤਵੇ’ ਹੀ ਨੇ। ਗ਼ਦਰ ਕਵਿਤਾ, ਬਾਵਾ ਬਲਬੰਤ, ਪ੍ਰੋ: ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਅਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ, ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ (‘ਲੂਣਾ’ ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਕਰਕੇ) ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਕਵੀਆ ਅਤੇ ‘ਨਕਸਲੀ ਲਹਿਰ’ ਲਹਿਰ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਚੱਲੀ ‘ਕ੍ਰਾਤੀਕਾਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ’ ਲਹਿਰ ਦੇ ਪਾਸ਼ ਤੇ ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ ਵਰਗੇ ਕਵੀਆਂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਕੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ? ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ‘ਗ਼ੁਲਾਮ-ਮਾਨਸਿਕਤਾ’ ਦੀ ਕਵਿਤਾ! ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਾਕੀ ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ, ਜਾਂ ਖੱਬੀ, ਧਿਰ ਦੇ ਬੰਦੇ ਵੀ ਇਸੇ ਜਾਗੀਰੂ ਜਾਂ ਅਰਧ-ਜਾਗੀਰੂ ਸਮਾਜ ਦੀਆ ਜਾਗੀਰੂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਵਾਲੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜੰਮੇ ਪਲੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਚਲੀ ਆਉਂਦੀ ਜੜ੍ਹਤਾ ਤੇ ਭੂਤ-ਮੁੱਖੀ ਸੋਚ ਦੀ ਗੁੜ੍ਹਤੀ ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਹੁੰਦੀ ਆ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਖੱਬੀ ਦੀ ਇਹ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਆ ਕਿ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀ ਕੋਟੇਸ਼ਨਧਾਰੀ ਕਾਮਰੇਡੀ ਸੋਚ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਜਾਗੀਰੂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ, ਜੜ੍ਹਤਾ ਤੇ ਭੂਤ-ਮੁੱਖੀ ਸਮੇਤ, ਬੰਦੇ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਸਲਾਮਤ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ, ਥੋੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾਂ ਬਹੁਤੀਆਂ, ਜੇ ਸਾਰੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤੇ ਬੰਦਿਆਂ ਵਿੱਚ। ਅਜੇਹੇ ਕਾਮਰੇਡੀ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਕਈਆਂ ਬੰਦਿਆ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਜਾਂ ਹਾਲਾਤ, ਖਰੋਂਚ ਦੇ ਵੇਖਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਵਿੱਚਲਾ ਭੂਤ-ਮੁੱਖੀ ਸੋਚ ਤੇ ਜਾਗੀਰੂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਲੈਸ ਬੰਦਾ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਆ। ਇੰਝ ਕਈਆਂ ਦੀ ਸੋਚ ਦੀ ਘੋੜੀ ਮੁੜ ਮੁੜ ਜਾਗੀਰੂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਬੋਹੜ ਥੱਲੇ ਆ ਜਾਂਦੀ ਆ, ਤੇ ਹੋਰ ਕਈਆਂ ਦੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਾਗੀਰੂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਬੋਹੜ ਥੱਲੇ ਆ ਸਥਾਈ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ ਆ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ “ਸਾਬਕਾ ਮਾਰਕਸੀ/ਨਕਸਲੀ ਪਰ ਮੌਜੂਦਾ ‘ਸਿੱਖ ਚਿੰਤਕ’ “। ਮਿਸਾਲਾਂ ਲੱਭਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗਣੀ; ਪਰ ਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਪਿਆ। ? ਇਹਤੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ, ਅਮਰਜੀਤ ਚੰਦਨ ਨੇ ਪਾਸ਼ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦਾ ਹੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਘੱਟ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਣਾ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਘੱਟਣੀ ਕੀ ਆ, ਪਾਸ਼-ਕਾਵਿ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਧੀ ਹੀ ਹੋਊ! ਤੁਹਾਡਾ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਆ? “ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਪਾਸ਼ ਦੇ ਰਹਿ ਚੁੱਕੇ ਸਾਹਿਤਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆੜੀ, ਅਮਰਜੀਤ ਚੰਦਨ ਦੇ ਇਸ ਕਥਨ ਪਿੱਛੇ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਸਾਹਿਤਕ ਸੂਝ ਹੈ ਤੇ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਵਿਹਾਰਕ ਚਤੁਰਾਈ ਕਿ ‘ਪਾਸ਼ ਦੀ ਰਚਨਾ ‘ਚ ਅੱਜ ਉਹ ਰੁਚੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ ਜੋ ਪੰਜ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ’ ਜਾਂ ‘ਵੀਹ ਪੰਚੀ ਪਿਛੋਂ ਉਹ ਗੌਲਿਆਂ ਨਹੀਂ ਜਾਏਗਾ’— ਇਹ ਹਕੀਕਤ ਹੈ ਕਿ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਵੱਧੀ ਹੈ। ਹਾਂ, ਅਮਰਜੀਤ ਚੰਦਨ ਜਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਰ, ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਮਹਿਜ਼ ਨਕਸਲਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਆਸਰੇ ਹੀ ਸਾਹਿਤਕ ਮੰਡਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦੇ ਰਹੇ, ਉਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਆਵੇ।” ਆਪਣੇ ਹੋਰ ਫ਼ਤਵਿਆਂ ਵਾਂਗ ਬਗ਼ੈਰ ਡੈਟਾ ਜਾਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਧੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੇ ਪੱਖਪਾਤ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਹੀ ਪਾਸ਼-ਕਾਵਿ ਉੱਪਰ ‘ਚੰਦਨ’ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਫ਼ਤਵੇ ਵਿੱਚਲੀ ਭਵਿੱਖ-ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਨੇ ਸਿਰ ਦੇ ਭਾਰ ਖੜਿਆਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਆਪਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ; ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਘੱਟਣੀ ਕੀ ਆ, ਪਾਸ਼-ਕਾਵਿ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਧੀ ਹੀ ਆ। ਵੀਹ-ਪੰਚੀ ਸਾਲ ਵੀ ਕਦੋਂ ਦੇ ਬੀਤ ਗਏ, ਪਾਸ਼-ਕਾਵਿ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਅਜੇ ਵੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਆ ਜਾਂ ਸਿਖਰਾਂ ਛੋਹ ਰਹੀ ਆ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ‘ਵੀਹ ਪੰਚੀ ਪਿਛੋਂ ਪਾਸ਼ ਗੌਲਿਆਂ ਨਹੀਂ ਜਾਏਗਾ’ ਦਾ ਫ਼ਤਵਾ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ‘ਚੰਦਨ’ ਨੂੰ ਪਾਸ਼ ਨੂੰ ਗੌਲਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ, ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਜਦੋਂ ਉਹ 21 ਜੁਲਾਈ 2023 ਦੇ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ’ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੇਖ ਲਿਖਦਾ, ‘ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ’, ਜਿਸਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਵਾਕ ਹੈ: “ਪਾਸ਼ ਆਪਣੀ ਕਾਵਿਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਪਾਸ਼ ਹੈ।” ? ’ਏਬੀਪੀ ਸਾਂਝਾ’ ਨਾਲ ਇਸੇ ਗੱਲਬਾਤ ‘ਚੰਦਨ’ ਕਹਿਦਾ ਹੈ “ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਕੁੱਕੜਾਂ ਦੇ ਖੁੱਡੇ ‘ਚ ਵੜੇ ਹਨ ਤੇ ਮੈਂ ਇਸ ਖੁੱਡੇ ‘ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹਾਂ।” ਤੇ ਤੁਸੀ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ‘ਖ਼ੂਹ ਦੇ ਡੱਡੂ’ ਹੋਣ ਦੀ ਕਹਾਵਤ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ; ਫ਼ਰਕ ਕੀ ਹੋਇਆ? ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿਆਂ ਕਿ ਇੱਥੇ ਗੱਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਹੋ ਰਹੀ ਆ, ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਨਹੀਂ। ਵਰਨਾ, ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ’ਚੰਦਨ’ ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਹਿਤਕਾਰ, ਮੇਰੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਪਾਤਰ ਆ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ, ਉੱਨੀ ਸੌ 70ਵਿਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚੱਲੀ ਲਹਿਰ, ਜਿਹਨੂੰ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਿੱਨੀ ਰੈਨਾਸਾਂਸ ਕਹਿਨਾਂ, ਨੂੰ ‘ਚੰਦਨ’ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਣ ਸੀ; ਉਹੀ ਲਹਿਰ ਜਿਹਨੂੰ ‘ਚੰਦਨ’ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯੂ-ਟਰਨ ਮਾਰ ਕੇ ਨਿਕਾਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ। ? ਜੇ ‘ਚੰਦਨ’, ਤੁਹਾਡੇ ਕਹਿਣ ਮੁਤਾਬਕ, ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਯੂ-ਟਰਨ ਮਾਰ ਕੇ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ, “ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਤੇ ਨਕਸਲੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਵੱਡਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।”, ਤਾਂ ਕੀ ਗਰੰਟੀ ਹੈ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵੀ; ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜੇ ਪਾਸ਼ ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦਾ, ਤਾਂ ਕੀ ਗਰੰਟੀ ਹੈ ਤੁਹਾਡੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਦੀ ਵੀ “ਸੋਚ ਦੀ ਘੋੜੀ ਮੁੜ ਜਾਗੀਰੂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਬੋਹੜ ਥੱਲੇ” ਆ ਕੇ ਨਾ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ? ਅਜੋਕੇ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ, ਜੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚਲੀ ਸੋਚ ਦਾ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਰਹੇ, ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਕਵਿਤਾ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ-ਸਫ਼ਰ ਕਰਦੀ ਰਹੇ, ਤੇ ਕਵੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਕਵੀ ਦੀ ਸੋਚ-ਘੋੜੀ ਦੀ ਮੁੜ-ਘਿੜ ਜਾਗੀਰੂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਬੋਹੜ ਥੱਲੇ ਆਉਣ ਦੀ ਗੂੰਜਾਇਸ਼ ਬੜ੍ਹੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਭੂਤ ਤੋਂ ਭਵਿੱਖ ਵੱਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਿਕਾਸ-ਸਫ਼ਰ ਵਾਲੀ ਦਿਸ਼ਾ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਾਸ਼ ਉੱਪਰ ਉੱਤਕ ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਢੁੱਕਦੀਆਂ ਸਨ: ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਚੇ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ-ਸਫ਼ਰ ਹੈ, ਤੇ ਉਹਦੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਲਈ ਲੋਹੜੇ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਸੀ, ਉਹਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਜੇਲ੍ਹ ਜਾਣ ਤੱਕ, ਹਕੂਮਤ ਵਲੋਂ ਨ੍ਹੇਰੇ-ਸਨ੍ਹੇਰੇ ਖਪਾ ਦੇਣ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਲਗਾਤਾਰ ਮੰਡਰਾਅ ਰਹੇ ਖ਼ਤਰੇ ਸਮੇਤ। ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਲੋਹ ਕਥਾ, ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਹੇਮ-ਕੁੰਡ ‘ਤੇ ਬਹਿ ਭਗਤੀ ਕਰਨ [ਕਵਿਤਾ ‘ਅੰਤਿਕਾ’] ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉਹਦੇ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪਿੰਡੇ ‘ਤੇ ‘ਕੰਡਿਆਲੀ ਥੋਹਰ’ (ਸ਼ਿਵ ਦੀ) ਬਣਕੇ ਉੱਗ ਆਈ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਤੱਕਣ [ਕਵਿਤਾ ‘ਖੁੱਲੀ ਚਿੱਠੀ’] ਦਾ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਕਵਿਤਾ ‘ਅੰਤਿਕਾ’ ਵਿੱਚਲਾ ‘ਮੈਂ’ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕ ਜਾਗੀਰੂ ਭਾਵਨਾ ‘ਚੋਂ ਉੱਪਜੇ ਪੈਗੰਬਰੀ ਅੰਦਾਜ ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: “ਅਸੀਂ ਜੰਮਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ‘ਅੰਤਿਕਾ’ ਤੋਂ ‘ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਚਿੱਠੀ’, ਯਾਨਿ ਭੂਤ ਤੋਂ ਵਰਤਮਾਨ, ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਪਾਸ਼ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਹੀ ਤਹਿ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਾਹਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਇਹ ਸਫ਼ਰ, ਅੱਜ ਇੱਕਵੀਂ ਸਦੀ ‘ਚੇ ਵੀ, ਜਿੰਦਗੀ ਭਰ ਤਹਿ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਉਂਦੇ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ: “ਅੱਜ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਮਤਲਬ, ਪਾਸ਼ ਦੇ ਕਾਵਿ-ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੀ ਜਾਗੀਰੂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਪਛਾਣ ਕੇ ਉਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਵਿੱਢਣ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ। ਅਗਾਂਹ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਪਛਾਣ ਹੋਰ ਬਰੀਕ/ਸਪਸ਼ਟ ਤੇ ਇਹ ਲੜਾਈ ਹੋਰ ਪ੍ਰਬਲ/ਤਿੱਖੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਗਈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਪਾਸ਼ ਆਪਣੇ ਅਗਲੇ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਉਡਦਿਆਂ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ’ ਵਿੱਚ ਜਾਗੀਰੂ ਜਾਂ ਅਰਧ-ਜਾਗੀਰੂ ਸਾਹਿਤਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਬਿੰਬਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਾ ਹੋਇਆ ਉਨ੍ਹ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਕਾਰਦਾ ਆ, ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਕਵਿਤਾ ‘ਚੇ: “ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ‘ਚ ਤੁੰਨ ਦਿਓ ਯਮਲੇ ਜੱਟ ਦੀ ਤੂੰਬੀ… ਇਹਤੋਂ ਵੀ ਅਗਲੇ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ’ ‘ਚੇ, ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਕਵਿਤਾ ‘ਧੁੱਪੇ ਵੀ ਤੇ ਛਾਵੇਂ ਵੀ’ ਵਿੱਚ ਭੂਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਨਜਿੱਠਦਾ ਹੋਇਆ ਪਾਸ਼ ਕਹਿੰਦਾ ਆ: “ਇਹ ਜ਼ਰਾ ਜਿੰਨੀ ਵਿੱਥ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਅਣਪੜ੍ਹੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹਨ ਇਸ ਕਾਵਿ-ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਲਿਖੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਖੂਹ’ ਵਿੱਚ ਅੰਤ ਦੇ ਕਰੀਬ ਪੁਜੇ, ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੇ, ਜਾਗੀਰੂ ਯੁੱਗ ਪ੍ਰਤੀ ਭੂਤਮੁੱਖੀ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਐਨ ਉਲਟ ਅਪਣਾਈ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜਤਾ ਤੇ ਪ੍ਰਪੱਕਤਾ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਪਾਸ਼ ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਹੇ ਖੂਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੇ ਜਾਗੀਰੂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਵਰਤ ਕੇ ਜਾਗੀਰੂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੀਆਂ ਧੱਜੀਆਂ ਉੱਡਾਉਂਦਾ ਹੈ: “ਖੂਹ ਬੜੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਬਚੇ ਨੇ ਹੁਣ ਉਹਨੂੰ ਭੂਤ ਕਾਲ ਨਾਲ ਕੋਈ ਰੁਮਾਂਸਵਾਦੀ ਮੋਹ ਨਹੀਂ: “ਖੂਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜੋੜਦੇ ਹਨ ਮੋਈਆਂ ਸਦੀਆਂ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤੱਕ, ਭੂਤਮੁੱਖੀ ਸੋਚ/ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਚੇਤਨ, ਪਾਸ਼ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਇਸ ਤੋਂ ਖ਼ਬਰਦਾਰ ਕਰਦਾ: “ਵਸਤੂ ਜਾਂ ਮਸ਼ੀਨ ਨਹੀਂ ਸੋ, ਜਿਵੇ ਮੈਂ ਪਾਸ਼ ਦੇ ਕਾਵਿ-ਸਫ਼ਰ ‘ਚੋਂ ਚੰਦ ਮਿਸਾਲਾਂ ਦੇ ਕੇ ਦਿਖਾਇਆ ਆ ਕਿ ਕਿੰਝ ਇਸ ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਹਦੀ ਕਵਿਤਾ ਜਾਗੀਰੂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਜਾਂ ਬਿੰਬਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਪਹੁੰਚ ਅਪਣਾਉਂਦੀ, ਉਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਵਿੱਢ ਦਿੰਦੀ ਆ। ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਅਖ਼ੀਰ ਨੂੰ ਵਧਦੀ ਹੋਈ, ਭੂਤਮੁੱਖੀ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਥਾਂ, ਭਵਿੱਖਮੁੱਖੀ/ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਪਹੁੰਚ ਵਰਤਦੀ ਹੋਈ, ਇਹ ਪਛਾਣ ਹੋਰ ਬਰੀਕ/ਸਪਸ਼ਟ ਤੇ ਇਹ ਲੜਾਈ ਹੋਰ ਪ੍ਰਬਲ/ਤਿੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਅੰਤ ‘ਤੇ ਆਪਣੀ ਚਰਮ-ਸੀਮਾ ‘ਤੇ ਜਾਂਦੀ ਆ, ਦੋਵੇਂ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ: ਸਾਮੱਗਰੀ ਤੇ ਕਲਾ-ਕੌਸ਼ਲਤਾ। ਇਸ ਪਛਾਣ ਦੀ ਬਰੀਕੀ, ਯਾਣਿ ਰਿਜ਼ੋਲੂਸ਼ਨ, ਤੇ ਲੜਾਈ ਦਾ ਤਿੱਖਾਪਨ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਿਕ ਸਮਝਦਾਰੀ ਤੇ ਕਲਾ-ਕੌਸ਼ਲਤਾ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ, ਜਿੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ, ਉੱਨਾ ਹੀ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ੀਲ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ। ਇੱਥੇ ਮੈਂ ਪਾਸ਼ ਦੇ ਕਾਵਿ-ਸਫ਼ਰ ‘ਚੋਂ ਚੰਦ ਮਿਸਾਲਾਂ ਹੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਆਂ, ਹੋਰ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਦਾਂ; ਪਰ ਭਵਿੱਖ-ਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਧੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ, ਇੰਨੀਆ ਮਿਸਾਲਾਂ ਹੀ ਜਿੰਨੀਆਂ ਮੈਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਨੇ, ਕਾਫ਼ੀ ਆ। ਹਰੇਕ ਦਿੱਤੇ ਮਿਸਾਲੀ ਕਾਵਿ-ਟੋਟੇ ਜਾਂ ਸਬੰਧਿਤ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਡੇਟਾ ਬਿੰਦੂ ਸਮਝੋ। ਹਰ ਡੇਟਾ ਬਿੰਦੂ ਨੂੰ ਨੰਬਰ ਭਾਵ ਸਕੋਰ ਦਿਓ, ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜ੍ਹਦੇ ਕਾਵਿ-ਟੋਟੇ/ਕਵਿਤਾ ਵਲੋਂ ਜਾਗੀਰੂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਜਾਂ ਬਿੰਬਾਂ ਦੀ ਕੀਤੀ ਪਛਾਣ ਤੇ ਵਿਰੋਧਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ; ਕਾਵਿ-ਟੋਟੇ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ੀਲਤਾ ਉੱਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੰਬਰ। ਕਿਉਂਕਿ, ਜਿੱਦਾ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਦਿਖਾਇਆ ਆ, ਮਿਸਾਲਾਂ ਸਹਿਤ, ਕਿ ਪਾਸ਼ ਦੇ ਕਾਵਿ-ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ੀਲਤਾ ਵਧਦੀ ਗਈ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਧਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ; ਇਸ ਲਈ, ਸਿਫ਼ਰ ਤੋਂ 100 ਨੰਬਰਾਂ ਦੀ ਸਕੇਲ ਉੱਪਰ, ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਜੇ ‘ਲੋਹ ਕਥਾ’ ਦੇ ਪੈਗਬਰੀ (‘ਅੰਤਿਕਾ’) ਟੋਟੇ ਵਾਲੇ ਡੈਟਾ-ਬਿੰਦੂ ਨੂੰ ਸਿਫ਼ਰ, ‘ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਚਿੱਠੀ’ ਵਾਲੇ ਨੂੰ 25,’ ਮੈਂਨੂੰ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਕੁਝ ਬੋਲ’ ਵਾਲੇ ਨੂੰ 50, ‘ਧੁੱਪੇ ਵੀ ਤੇ ਛਾਵੇਂ’ ਨੂੰ 60, ਅਤੇ ‘ਖੂਹ’ ਵਾਲੇ ਬਿੰਦੂਆਂ 70, 75, 80; ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਜੋ ਕਿ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਡੇਟਾ ਬਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਨੰਬਰ ਉੱਪਰ ਨੂੰ ਵਧਦੇ ਹੀ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ। ਜੇ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਪੇਪਰ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਿੰਦੂਆਂ ਵਿੱਚਦੀ ਲੰਘਦੀ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਜਾਂ ਕਰਵ ਖਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਮੂੰਹ ਉਤਾਂਹ ਨੂੰ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਨੰਬਰਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਸੱਜਿਓ ਖੱਬੇ, ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ, ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਰੇਖਾ ਜਾਂ ਕਰਵ ਨੂੰ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੁਝਾਨ ਰੇਖਾ/ਕਰਵ, ਯਾਣਿ ਟਰੈਂਡ ਲਾਈਨ, ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਆ। ਰੁਝਾਨ ਰੇਖਾ, ਵੱਖ ਵੱਖ ਮਾਡਲ ਵਰਤ ਕੇ, ਭਵਿਖ-ਬਾਣੀ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਆ ਕਿ ਮਿਣੀ ਜਾ ਰਹੀ ਚੀਜ਼, ਜੋ ਇੱਥੇ ਸਾਡੇ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ੀਲਤਾ ਹੈ, ਦਾ ਮਿਣਤੀ ਨੰਬਰ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਪਣੇ ਕੇਸ ਦੀ ਉੱਤਕ ਰੁਝਾਨ ਰੇਖਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ, ਕੋਈ ਮਾਡਲ ਵਰਤ ਕੇ, ਕੀਤੀ ਭਵਿਖ-ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਨੰਬਰ 80 ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਜੇ ਕੇਸ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਨਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਾਸ਼ ਦੇ ਕਾਵਿ-ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਉਹਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਲੋਂ ਜਾਗੀਰੂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਜਾਂ ਬਿੰਬਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲੜਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ੀਲਤਾ ਵਧਦੀ ਰਹਿਣੀ ਸੀ; ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ, ਘੱਟਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਆਪਾਂ ਮਹਾਨ ਸੰਭਾਵਨਾ, ਯਾਣਿ ਗਰੇਟ ਲਾਈਕਲੀਹੁੱਡ, ਨਾਲ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਸੋਚ ਦੀ ਘੋੜੀ ਜਾਗੀਰੂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਬੋਹੜ ਥੱਲੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣੀ ਸੀ, ਘੜੀ ਭਰ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਨਹੀਂ! ਇਹ ਹੈ ਸਾਡੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਧੀ ਦੀ ਭਵਿੱਖ-ਬਾਣੀ ਇਸ ਕੇਸ ਲਈ। ? ਇਹ ਬੜਾ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ ਜਿੱਦਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਜਾਂ ਤਰੀਕਾ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਜਾਂ ਮਸਲੇ ‘ਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਓਂ। ਸਾਹਿਤ ਆਰਟ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਨਹੀਂ। ਕੋਈ ਪੁੱਛ ਸਕਦਾ ਏਂ ਕਿ ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰੀਕਾ ਸਾਹਿਤਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਜਾਂ ਮਸਲਿਆਂ ‘ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਲਾਗੂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਓਂ? ? ਗੱਲ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਧੀ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਦੀ ਚੱਲੀ ਆ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਸੁਆਲ ਤੁਹਾਡੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਕੰਮ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛ ਲਵਾਂ; ਤੁਸੀਂ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਯੋਰਪ ਦੇ ਮਿਆਰੀ ਖੋਜ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਛਪੇ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਇਕ ਸੌ ਪੰਜਾਹ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖੋਜ ਪੱਤਰਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਤੇ ਸਹਿ ਲੇਖਕ ਹੋ। ਸੌਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਦੱਸੋਗੇ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਖੋਜ ਕਿਸ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਪਰ ਆ? ——ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਖੋਜ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਜ਼ਰਿਆਂ, ਜਾਂ ਕਣਾਂ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਕੁਦਰਤੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਕਰਨ ਉੱਪਰ ਰਹੀ ਆ। ਮੁੱਢਲਾ ਸੁਆਲ ਇਹ ਆ ਪਈ ਇਹ ਪਦਾਰਥਕ, ਯਾਨਿ ਭੌਤਿਕ, ਸੰਸਾਰ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਮੁੱਢਲੇ ਜ਼ਰਿਆਂ/ਕਣਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆਂ ਹੋਇਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਕੀ ਆ। ਇਸੇ ਸੁਆਲ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪਾਸਾ ਇਹ ਆ ਕਿ ਇਹ ਬਹ੍ਰਿਮੰਡ ਕਿਵੇਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ। ਇਸ ਮੁੱਢਲੇ ਸੁਆਲ ਨਾਲ ਆਦਮੀ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਧਰਮ ਤੇ ਫਲਸਫੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਜੋ ਵੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਗਿਆਨ ਸਾਡੇ ਪਾਸ ਅੱਜ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚੋ ਬਾਹਲਾ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਸੇ ਸੁਆਲ ਨਾਲ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਕੀਤੇ ਘੋਲ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਆ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਇਕ ਸਿਧਾਂਤ ਮੁਤਾਬਕ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਾ ਆਰੰਭ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਇਕ ਅਤਿ ਛੋਟੇ ਬਿੰਦੂ ਦੇ ਮਹਾਂ ਧਮਾਕੇ (ਬਿਗ ਬੈਂਗ) ਨਾਲ ਫ਼ਟਣ ਤੋਂ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਜਨੇਵਾ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਸਰਨ, ਯਾਣਿ CERN (European Organization for Nuclear Research), ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਵਿਖ਼ੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਟੋਲੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਮਸ਼ੀਨ ਲੈੱਪ (ਲਾਰਜ ਇਲੈਕਟਰੌਨ ਪੌਜ਼ੀਟਰੌਨ ਕੋਲਾਈਡਰ) ਵਿਚ ਉਸ ਮਹਾਂ ਧਮਾਕੇ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਪੱਧਰ ਉੱਪਰ ਮੁੜ-ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਕੁਝ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਮੁਤਾਬਕ ਧਮਾਕੇ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਕੁਝ ਮੁੱਢਲੇ ਜ਼ੱਰੇ, ਯਾਣਿ ਪਾਰਟੀਕਲਜ਼, ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਆਰਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ। ਕੁਆਰਕ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਤੈਅ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ: ਮਜ਼ਬੂਤ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਸ਼ਕਤੀ। ਜਨੇਵਾ ਨੇੜੇ ਸਰਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸੂਬੇ ਨਿਊਯੌਰਕ ਦੀ ਕੌਰਨੈੱਲ ਯੁਨੀਵਰਸਟੀ ਦੀ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਂ ਇਸ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦੀ ਮਿਣਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਨਾਲ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਪਰੋਸੈਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁੱਢਲੇ ਜ਼ਰਿਆਂ ਸੁਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਕੁਆਂਟਮ ਥਿਓਰੀ ਦੀ ਇਕਸਾਰਤਾ ਤੇ ਹੋਰ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਟੈਸਟ ਕੀਤਾ; ਇੰਝ ਮੇਰੇ ਸਮੁੱਚੇ ਖ਼ੋਜ ਕੰਮ ਨੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ‘ਸਟੈਂਡਰਡ ਮਾਡਲ’ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ। ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਤੋਂ ਸੂਚਨਾ ਇੰਨਕਲਾਬ ਤੱਕ ? ਚਲੋ, ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਨੂੰ ਮੋੜਾ ਪਾਉਂਦੇ ਆ। ਪੰਜਾਬ/ਭਾਰਤ ‘ਚੇ ਰਹਿੰਦੇ ਲੇਖਕ ਅਕਸਰ ਕਹਿੰਦੇ ਚਲੇ ਰਹੇ ਆ ਕਿ ਟੀ.ਵੀ., ਕੰਪਿਊਟਰ, ਤੇ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਪੁਸਤਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ‘ਤੇ ਮਾਰੂ ਅਸਰ ਪਾ ਰਹੇ ਆ। ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਸਹੀ ਆ? ? ਕੁੱਝ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਇੰਟਰਨੈੱਟ/ਵੈੱਬ ਸ਼ੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਬਾਰੇ ਵੀ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹੀ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ; ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਫੇਸਬੁੱਕ ਉੱਪਰ ਲਿਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ‘ਫੇਸਬੁੱਕੀ ਕਵੀ’ ਜਾਂ ‘ਫੇਸਬੁੱਕੀ ਚਿੰਤਕ’ ਬਗੈਰਾ ਕਹਿ ਕੇ ਨਕਾਰਨਾ। ਇਸ ਬਾਬਤ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕਹੋਗੇ? ? ਗੱਲ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਦੀ ਤੁਰੀ ਆ ਤਾਂ ਇਹ ਸੁਆਲ ਵੀ ਪੁੱਛ ਲੈਨਾਂ। ਸਦੀ-ਬਦਲੀ ਦੇ ਏੜ-ਗੇੜ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਤੋਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿਗਿਆਨ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਕਾਰਨ? 1990 ਦੇ ਏੜਗੇੜ, ਯਾਣਿ ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਜਨੇਵਾ ਵਿਚ ਸਰਨ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਵਿਖੇ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਹਾਈ ਇਨਰਜੀ ਪਾਰਟੀਕਲ ਫਿਜ਼ਿਕਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਖੋਜ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਟੀਮ ਇਕ ਮੁਸ਼ਕਲ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੁਸ਼ਕਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੀ ਤਰਾਂ ਦੇ ਕੰਪਿਊਟਰਾਂ ਉੱਪਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਾਂ, ਵੱਖ ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਮੈਂ ਓਟਾਵਾ, ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਕਾਰਲਟਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਸਾਂ। ਸੋ, ਸਾਡਾ ਸਾਰੇ ਟੀਮ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੇ ਸਰਨ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਵਿਚਕਾਰ ਵਾਰੀ-ਗੇੜਾ ਲੱਗਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਸੋ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀ ਤਰਾਂ ਦੇ ਕੰਪਿਊਟਰਾਂ ਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਡੇਟਾ, ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਨ, ਤੇ ਹੋਰ ਸੂਚਨਾ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਕਿਵੇਂ ਸਾਂਝੀ ਕਰਦੇ ਰਹੀਏ। ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਡੀ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਇਕ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੇ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਕ ਕੰਪਿਊਟਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸਿਸਟਿਮ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਇਹੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸਿਸਟਿਮ ਸੀ ਜੋ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਵਰਲਡ ਵਾਈਡ ਵੈੱਬ (ਜਾਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਟਰਨੈੱਟ) ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਜਿਹਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅੱਜ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਆ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਸ਼ੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ, ਐਮਾਜ਼ੋਨ, ਜਾਂ ਕੋਈ ਵੂੀ ਆਨਲਾਈਨ ਬਿਜ਼ਨਿਸ, ਵਿੱਦਿਆ, ਆਦਿ ਵੈੱਬ ਸਾਈਟਾਂ ‘ਵਰਲਡ ਵਾਈਡ ਵੈੱਬ’, ਜਾਂ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਵੈੱਬ, ‘ਤੇ ਹੀ ਚੱਲਦੀਆਂ ਨੇ; ਤੇ ਵੈੱਬ ਖ਼ੁਦ, ਇੰਟਰਨੈੱਟ ‘ਤੇ। ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਵੈੱਬ ਨੂੰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਧਦਾ ਫੁੱਲਦਾ ਦੇਖ ਤੇ ਵਰਤ ਕੇ ਬਾਕੀ ਕਈ ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਂਗ ਮੈਂ ਵੀ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਇਕ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਕੰਢੇ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਆ, ਜਿਹਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੇ ‘ਸੂਚਨਾ ਇਨਕਲਾਬ’ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਜਿਸ ਜ਼ਿਕਰ ਮੈਂ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਦੁਨੀਆ ਅਜੇ ਇਸ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਲਪੇਟ ਨਹੀ ਸੀ; ਹੁਣ ਆ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸੱਭ ਸਮਝ ਦੇ ਆਂ ਕਿ ਇਸ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਗਿਰੀ ਹੈ ਕੰਪਿਊਟਰ, ਭਾਵੇਂ ਵੱਡਾ ਹੋਵੇ ਤੁਹਾਡੇ ਮੇਜ਼ ‘ਤੇ ਪਿਆ, ਤੇ ਜਾਂ ਇਤਨਾ ਛੋਟਾ, ਤੁਹਾਡੇ ਸਮਾਰਟ ਫ਼ੋਨ ਵਿੱਚ ਛੁਪਿਆ ਆ। ਉਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ‘ਸੂਚਨਾ ਇਨਕਲਾਬ’ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾਂ ਤੇ ਗੁੰਜ਼ਇਸ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਇਆ ਹੋਰ ਕਈਆਂ ਵਾਂਗ ਮੈਂ ਵੀ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿਗਿਆਨ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ, ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਛੱਡੇ ਬਗ਼ੈਰ। ?ਵਰਲਡ ਵਾਈਡ ਵੈੱਬ, ਜਿਹਨੂੰ ਆਮ ਕੋਲ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਕਹਿ ਲੈਂਦੇ ਆ, ਤੁਹਾਡੀ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲ ਕੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਕਿਵੇਂ ਆਇਆ? ? ਸੂਚਨਾ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਆ? ਇਸ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆਂ ਤੇ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਸੰਗੀਤ/ਰੇਡੀਓ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੂਚਨਾ ਇਨਕਲਾਬ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆਂ ਸੀ, ਯੂਟਿਊਬ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ। ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਚੋਂ ਇਕ ਤਜਰਬਾ ਦੱਸਦਾਂ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਕ ਐਸੀ ਕੰਪਨੀ, mp3, ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜੋ ਸੰਗੀਤ/ਰੇਡੀਓ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬ ਲਿਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਉੱਪਰੋਂ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਸਾਈਟ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣਾ ਸੰਗੀਤ ਸਿੱਧਾ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ। ਲੱਖਾਂ ਜਾਣੇ ਤੇ ਅਣਜਾਣੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੰਗੀਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਲੀਵੁਡ ਦੇ ਮੀਡੀਆ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਹੱਥਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪੈ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ, ਪਿਛਲੀ ਇੱਕ ਸਦੀ ਤੋਂ ਪੰਜ ਵੱਡੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਟਾਇਮ ਵਾਰਨਰਜ਼, ਈ. ਐੱਮ.ਆਈ, ਯੁਨੀਵਰਸਲ, ਸੋਨੀ, ਤੇ ਬੀ.ਐੱਮ.ਜੀ ਸੰਗੀਤ ਵਰਤਾਉਣ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਉੱਪਰ ਜੱਫ਼ਾ ਮਾਰੀ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਉੱਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਇਸ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਹੂੰਝੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੇਸਹਾਰਾ ਹੁੰਦੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਵੱਡੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਉੱਪਰ ਮੁਕੱਦਮਾਂ ਕਰ ਮਾਰਿਆ। ਇਹ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਉਦਾਹਰਣ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਸੀ ਕਿ ਸੂਚਨਾ ਇਨਕਲਾਬ ਸੱਚਮੁਚ ਵਾਪਰਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ; ਜਿਹਦੇ ਬਾਰੇ ਜਿਵੇ ਮੈਂ ਉਦੋਂ, ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ, ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਇਹਦੇ ਅਸਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼, ਸਾਰੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਤੇ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰ ਆ ਜਾਣੇ ਆਂ। ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਖੇਤਰ ਵਾਲਾ ਇਨਕਲਾਬ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਿਆ।” ? ਹਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਉਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਬੜੀ ਬਦਲ ਗਈ ਆ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰ ਵਿੱਚ, ਤੇ ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ ਦੂਸਰੇ ਖ਼ੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਉਪਜਾਉਂਦੀ ਆ ਰਹੀ ਆ। ਖ਼ੈਰ, ਅੱਜਕੱਲ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੀਆ ਕੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ? ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿਗਿਆਨ ਵੱਲ ਨੂੰ ਮੋੜਾ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਸੀਂ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੋਜ ਖ਼ੇਤਰ ਨਾਲ ਵੀ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਸੰਪਰਕ ਰੱਖਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹੋ, ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਪਲੈਨ? ? ਚੱਲੋ ਗੱਲ ਨੂੰ ਫਿਰ ਕਵਿਤਾ ਵੱਲ ਨੂੰ ਮੋੜੀਏ। ਤੁਹਾਡਾ ਕੰਮ-ਖੇਤਰ ਵਿਗਿਆਨ ਖੋਜ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਅਧਿਆਪਨ ਦਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਵਰਗੀ ਨਾਜ਼ਕ ਵਿਧਾ ਲਈ ਇਹ ਅੜਚਣ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ? ਕਦ ਹਰ ਥਾਂ ਖਿੜੀ ਬਹਾਰ ਦਿਸੇ ਕਦ ਪੱਤਝੜ ਰੁੰਡ ਮਰੁੰਡ ਕਰੇ, ਨੱਚ ਜ਼ਮੀਂ ਦੁਆਲੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਰੁੱਤਾਂ ਦੀ ਚੱਕੀ ਫੇਰੀ ਹੈ, ‘ਮੈਂ’ ਦੇ ਰੀਬੂਟ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ? ਤੁਹਾਡਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਟੱਕਰ’ ਭਾਅ ਜੀ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਹੁਣਾਂ ਨੇ ‘ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਯਾਦਗਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ’ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ, 1980 ਵਿੱਚ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਇਸ ‘ਚੋਂ ਸੱਤਰਵਿਆਂ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡਾ ਗੀਤ “ਸੁਣ ਦਿੱਲੀ ਦੀਏ ਸਰਕਾਰੇ, ਤੇਰੇ ਸਾਡੇ ਵੈਰ ਕਰਾਰੇ…” ਉਦਾਸੀ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਤੇ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਾਂਗ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਮਕਬੂਲ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਪਲਸ ਮੰਚ ਦੀਆਂ ਟੇਪਾਂ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੇ ਗੀਤ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ। ਅੱਸੀਵਿਆਂ ਦੇ ਮੰਦਭਾਗੇ ਫਿਰਕੂ ਮਹੌਲ ਦੌਰਾਨ ਮਕਬੂਲ ਹੋਇਆ ਗੀਤ “ਲਹੂ ਵਿਚ ਭਿੱਜਿਆ ਗੁਲਾਬ ਸਾਥੀਉ, ਉੱਠੋ ਸਾਂਭੋ ਆਪਣਾ ਪੰਜਾਬ ਸਾਥੀਉ” ਵੀ ਤੁਹਾਡੀ ਕਲਮ ‘ਚੋਂ ਨਿੱਕਲਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਇਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਬੜਾ ਵਿਲੱਖਣ ਨਾਵਲ “ਢੱਠਾ ਖੂਹ” ਵੀ ਲਿਖਿਆ, ਜੋ ਪਲਸ ਮੰਚ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਇਆ। 1982 ‘ਚੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵਲੋਂ ਲਿਖਿਆ, ਯੋਜੀਨ ਪੋਤੀਓ ਦੇ ‘ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ’ ਗੀਤ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪ “ਲਹਿਰਾਂ ਬਣ ਉੱਠੋ ਭੁੱਖਾਂ ਦਿਓ ਲਤਾੜਿਓ, ਧਰਤੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਦੁੱਖ ਪੀਣ ਵਾਲਿਓ…”, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਧਿਰ ਦੀਆਂ ਸਟੇਜਾਂ ‘ਤੇ ਚੱਲਦਾ। 1997 ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਕਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਕੈਦੀ’ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਹੁਣਾਂ ਦੀ ‘ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਯਾਦਗਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ’ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 2000 ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਦੂਜਾ ਨਾਵਲ “ਇੱਕ ‘ਦਹਿਸ਼ਤ ਪਸੰਦ’ ਦੀ ਡਾਇਰੀ” ਸ਼ਹੀਦ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨਜ਼ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਪੰਜਾਬ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆਨ, 2004 ਵਿੱਚ ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਭੂਤ ਨਗਰੀ’ ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਕੀਤੀ, ਤੇ 2020 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਪੀਪਲਜ਼ ਫ਼ੋਰਮ ਨੇ, ਗ਼ਦ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰ ‘ਚੇ ਤੁਹਾਡੀ ਕਿਤਾਬ “ਮੱਧਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਾਗਰਤੀ ਲਹਿਰ (ਯੂਰਪੀਅਨ ਰੇਨਾਸਾਂਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ)” ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੱਧਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਾਗਰਤੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦੀ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਤ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਇਹਦੀ ਤੁਲਨਾ ਯੂਰਪੀਅਨ ਰੇਨਾਸਾਂਸ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ 2020-2021 ਦੌਰਾਨ ਤੁਹਾਡਾ ਗੀਤ “ਸੁਣ ਦਿੱਲੀ ਦੀਏ ਸਰਕਾਰੇ, ਤੇਰੇ ਸਾਡੇ ਵੈਰ ਕਰਾਰੇ” ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਵਾਂਗ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ; ਤੁਹਾਡਾ ਲਿਖਿਆ ਤੇ ਬਰਕਤ ਸਿੱਧੂ ਦਾ ਗਾਇਆ “ਪੱਗੜੀ ਸੰਭਾਲ ਜੱਟਾ, ਪੱਗੜੀ ਸੰਭਾਲ ਓਏ” ਗੀਤ ਦਾ ਸੰਸਕਰਨ ਵੀ ਵੱਜਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਹਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੇ ਲੇਖ ਲਿਖਦੇ ਚਲੇ ਆਉਂਦੇ ਹੋ। ਫਿਰ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਬਣਦਾ ਨੋਟਿਸ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਜਾਂ ਆਲੋਚਕਾਂ ਤੋਂ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਖੁਸ਼ ਹੋ? ——ਮੈਂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅਨੁਭਵ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਚੜ੍ਹਨ ਲਈ ਕਈ ਤਰਾਂ ਦੇ ਪਾਪੜ ਵੇਲਣੇ ਪੈਣਗੇ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਭਾਸਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਵਕਤ ਬੜਾ ਸੋਚ ਸਮਝ ਕੇ ਵਰਤਦਾਂ। ਉਂਝ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਪੜ ਵੇਲਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਰ ਗਹਿਣੇ ਗਹਿਣੇ ਰੱਖਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੋਊ, ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹੀਂ। ਸੋ, ਮੈਂ ਇਹ ਖੇਡ ਖੇਡਣ ਤੋਂ ਕੰਨੀ ਕਤਰਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਚੋਣ ਸੀ ਤੇ ਹੈ; ਨਤੀਜਾ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਭੁਗਤ ਰਿਹਾਂ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਮੈਂ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਲੋਚਨਾ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਆਂ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਕਾਂ ਉੱਪਰ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗਿਲਾ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਉੱਪਰੋਂ ਕਦੀ ਸੌਦਾ ਖਰੀਦਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਗਿਆ, ਤਾਂ ੳਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰੀਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪਿਆ, ਨਜ਼ਰ ਚੜ੍ਹਨਾ ਤਾਂ ਗੱਲ ਦੂਰ ਦੀ। ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਗ਼ੈਰ-ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਸਦੀਆਂ ਲੰਬੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਅਜੋਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਖੇਤਰ ਕਈ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਅਜੇ ਵੀ ਬੜੇ ਗੈਰ ਸੰਜੀਦਾ ਤੇ ਪਰਾਰੰਭਿਕ ਦੌਰ ਵਿਚ ਲੱਗਦਾ ਆ। ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਅਲੋਚਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋ ਰਹੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਕ ਬੜੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਹਿੱਸੇ ਵੱਲ ਵੀ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦੇ ਆ। ਬਾਕੀ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਜਾਂ ਉਹਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆਂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਆ। ਜਿਹੜਾ ਹਿੱਸਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਧਿਆਨ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਵੀ ਆ ਉਹਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਵੀ ਕਿਸੇ ਮਿਆਰੀ ਮਾਪ ਦੰਡਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਪਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸਗੋਂ ਆਲੋਚਕ ਅਕਸਰ ਲਿਖਤ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਨਿੱਜੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਅਗਾਂਊ ਤਹਿ ਯੋਜਨਾ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸ਼ਬਦ ਜਾਲ ਬੁਣਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਆ। ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਣਾਂ, ਥੱਲੇ ਲਾਹੁਣਾ, ਜਾਂ ਅਣਗੌਲਿਆਂ ਕਰਨਾ ਅਲੋਚਕਾਂ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਦਾਇਰਿਆਂ, ਗੁੱਟਬੰਦੀਆਂ, ਯਾਰੀਆਂ, ਦੁਸ਼ਮਣੀਆਂ ਉੱਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਧਾਰਤ ਆ। ਅਲੋਚਕਾਂ ਉੱਪਰ ਗਿਲਾ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਜਗੀਰੂ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਹੇ, ਤੇ ਉਪਰੋਂ ਭੂਤਮੁੱਖੀ ਸੋਚ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ, ਅਲੋਚਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਇਹਤੋਂ ਵੱਧ ਆਸ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਮੇਰੇ ਵਲੋਂ ਕੀਤੀ ਉੱਤਕ ਆਲੋਚਨਾ,ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨੂੰ, ਲੱਗਭੱਗ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ‘ਤੇ ਢੁੱਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਨੂੰ ‘ਵੀਂਹ ਵੀਂਹ ਕੋਹ ‘ਤੇ ਦੀਵਾ’ ਤਾਂ ਜਗਦਾ ਹੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ‘ਆਟੇ ਵਿੱਚ ਲੂਣ ਬਰਾਬਰ’ ਹੀ ਸਹੀ, ਪਰ ਕੁਝ ਅਸਲੀ, ਯਾਣਿ genuine, ਆਲੋਚਕ ਤੇ ਸਮੀਖਿਆ/ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਨੇ; ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਰਾਹ ਪਾਰ ਹੋਏ, ਉਹ ਨੇ ਭਾਅ ਜੀ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ (ਭਾਈ ਮੰਨਾ ਸਿੰਘ), ਡਾ. ਉਮਿੰਦਰ ਜੌਹਲ, ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ, ਆਦਿ। ?ਤੁਸੀਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਲਿਖੀ ਹੈ ਤੇ ਪ੍ਰਗੀਤਕ ਵੀ। ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦੇ ਉਂ ਕਿ ਕਦੋਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣੀ ਆਂ ਤੇ ਕਦੋਂ ਗੀਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਾਂ ਪ੍ਰਗੀਤਕ? ? ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆਓਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਵਿਤਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖਣ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੈ ਤੁਹਾਡਾ? ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਧਰੋਂ ਆਇਆ ਨਾ ਮਾਇਆ, ਨਾ ਸ਼ਹੁਰਤ ? ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਸਿਆਸੀ ਦਖ਼ਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਆ। ਕਵਿਤਾ ਕਦੋਂ ਕਵਿਤਾ ਹੁੰਦੀ ਆ ਤੇ ਕਦੋਂ ਸਿਆਸੀ ਨਾਹਰੇਬਾਜ਼ੀ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਕਨੀਕਬਾਜੀਆਂ (technicalities) ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੀ, ਸਿਆਸਤ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਾ ਆ ਜਿਹਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਹਕੂਮਤਾਂ ਅਤੇ ਹਕੂਮਤਾਂ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ/ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵੀ ਆਉਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਇੰਝ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ, ਸਿਰਫ਼ ਵਿਸ਼ਵ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸਿਰਜਣ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਆ। ਇੰਨੀ, ਜਾਂ ਵੱਧ, ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲਾ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਆ। ਇਸ ਲਈ ਜੇ ਕਵਿਤਾ, ਜਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰੂਪ, ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੇ ਰਾਹ ਉੱਪਰ ਮਾਰਚ ਕਰ ਰਹੇ ਹਰਾਵਲ ਦਸਤੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਰਹਿਣਾ, ਜਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ, ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਬਾਕੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਿਆਸਤ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਬੜ੍ਹੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਨਿਭਾਉਣਤ ਕਰਨਾ ਪਊ, ਅੱਖੋਂ ਪਰੋਖੇ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ। ? ਲੇਖਕ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਬਾਰੇ ਕੀ ਖਿਆਲ ਆ? ?ਪਿਛੇ ਜਿਹੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ/ਅਲੋਚਕਾਂ ਦੇ ਇਕ ਖੇਮੇ ਵਲੋਂ ਉਤਰ-ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਡੰਕੇ ਬੜੇ ਜ਼ੋਰ ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਵਜਾਏ ਗਏ। ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਆ? ? ਭਾਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਤੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਅਕਸਰ ਬਚਦੇ ਰਹੇ ਹੋ, ਪਰ ਜਿਹਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਉੱਨੀ ਸੌ 70ਵਿਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਿੰਨੀ ‘ਸਾਹਿਤਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਰੇਨਾਸਾਂਸ ਲਹਿਰ’ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ‘ਰੇਨਾਸਾਂਸ ਮੈਨ’ ਕਹਿੰਦੇ ਓਂ, ਉਹਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਨਾ ਬਚ ਸਕੇ। “ਕਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਕੈਦੀ” ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ 12 ਅਪਰੈਲ 1997 ਦੇ ‘ਇਹੁ ਹਮਾਰਾ ਜੀਵਣਾ’ ਕਾਲਮ ਵਿੱਚ ਭਾਅ ਜੀ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਹੁਣਾਂ ਤੁਹਾਡੀ “ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਸਵੀਕਾਰ” ਕੀਤਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ, “ਕਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਕੈਦੀ” ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਤੁਹਾਡੀ ਕਵਿਤਾ ਤੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸੇ ਦੇ ‘ਪਿਛਾਂਹ ਖਿਚੂ’ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਬੜੀ ਭੰਡੀ ਆ। ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇੰਝ ਲੱਗਣ ਸਕਦਾ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸੇ ਦਾ ‘ਅਗਾਂਹ ਵਧੂ’ ਪੱਖ ਦਿਸਦਾ ਈ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਕਹੋਗੇ? ? ਸੰਨ 2004 ਵਿੱਚ ‘ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ’ ਵਲੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਭੂਤ ਨਗਰੀ’ ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਹਾਡੀ ਅਗਲੀ ਕਿਤਾਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ 2020 ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਪੀਪਲਜ਼ ਫ਼ੋਰਮ ਵਲੋਂ, ‘ਮੱਧਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਾਗਰਤੀ ਲਹਿਰ (ਯੂਰਪੀਅਨ ਰੇਨਾਸਾਂਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ)’, ਗ਼ਦ ਦੇ ਖ਼ੇਤਰ ‘ਚੇ, ਪਰ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ 2004 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਜੇ ਤੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਈ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਨਵੀਂਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਛਪਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਕਿਤਾਬੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਤੋਂ ਇੰਨੀ ਲੰਬੀ ਛੁੱਟੀ ਦਾ ਕਾਰਣ? ? ‘ਅਸਲੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ’ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਮਤਲਬ? ? ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਕੀ ਲਿਖ ਰਹੇ ਉਂ? ? ‘ਕੁਦਰਤ’ ਤੁਹਾਡੇ ਹੁਣ ਦੇ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ‘ਕੁਦਰਤ’ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਪਰ ਧਰਮਿਕ ਜਾਂ ਅਧਿਆਤਮਿਕਵਾਦੀ ਜਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੰਗਾਂ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ ਹੀ ਭਾਰੂ ਰਹੀ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਕਵਿਤਾ। ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣਾ ਬਣਦਾ ਕਿ ਅਧਿਆਤਮਿਕਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚਲੀ ‘ਕੁਦਰਤ’ ਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਕਾਵਿ ਦੀ ‘ਕੁਦਰਤ’ ਵਿੱਚ ਜੇ ਕੋਈ ਫਰਕ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਕੀ ਹੈ? ? ਮੈਗਜ਼ੀਨ ‘ਹੁਣ’ ਦੇ ਜਨਵਰੀ-ਅਪ੍ਰੈਲ 2024 ਅੰਕ ‘ਬੁੱਢਾਪਾਨਾਮਾ’ ਸ਼ੀਰਸ਼ੱਕ ਤਹਿਤ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਬੁੱਢਾਪੇ ਤੇ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਉੱਪਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਤਾਂ ਖਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਹੁਣ ਦੇ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਘੇਰਾ ਬੜਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ; ਕੁਦਰਤ, ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ, ਵਿਕਾਸਵਾਦ, ਇਤਿਹਾਸ, ਭੂਤਮੁੱਖੀ ਸੋਚ ਤੇ ਪਹੁੰਚ, ਮਾਨਸਿਕ ਗੁਲਾਮੀ, ਮਨੁੱਖਵਾਦ, ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮਨੁੱਖ ਹੋਥੋਂ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ, ਪਰਵਾਸਵਾਦ, ਆਦਿ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਪ ਵਿਸ਼ੇ। ਕਾਵਿ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਦੀ ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਦਾ ਰਾਜ਼? ? ਤੁਹਾਡੀ ਪਿਛਲੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦੋਰਾਨ “ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਕੀ ਲਿਖ ਰਹੇ ਉਂ?” ਦੇ ਜੁਆਬ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਕਿਤਾਬ ‘ਭੂਤ ਨਗਰੀ’ ਛਪਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਪਈ ਆ। ਇਕ ਨਾਵਲ ‘ਕਲਗੀ’ ਛੇਤੀ ਹੀ ਛਪਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਵਾਲਾ।” ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਭੂਤ ਨਗਰੀ’ ਤਾਂ ‘ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ’ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਨਾਵਲ ‘ਕਲਗੀ’ ਨਹੀਂ ਦਿਸਿਆ ਕਿਤੇ; ਇਸ ਕਿਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਹੈ? ? ਉਵੇਂ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਹਰ ਲੇਖਕ ਦਾ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵਿਕਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਹਰ ਲੇਖਕ ਦਾ ਇੱਕ ਕੋਡ ਜਾਂ ਕੁੰਜੀ ਹੁੰਦੀ ਏ, ਜਿਹੜੀ ਉਹਦੇ ‘ਲਿਖਣ ਸੰਸਾਰ’ ਵੱਲ ਨੂੰ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਹਲ ਸਕਦੀ ਆ। ਜੇ ਮੈੰ ਪੁੱਛਾਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ‘ਲਿਖਣ ਸੰਸਾਰ’ ਦਾ ਕੋਡ ਕੀ ਆ, ਤੇ “ਕੋਡ ਕੋਈ ਨਹੀਂ” ਗਲਤ ਉੱਤਰ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਜੁਆਬ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਅ-ਹ-ਮ…ਓ ਕੇ…ਕੋਡ: ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਪੇਕੇ ਮੇਰੇ ? ਅੰਤ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਵੀ ਹੋ ਜਾਏ। ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਸੁਣਿਆ, ਤੁਹਾਡੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਕੋਈ ਆਫ਼ਿਤ ਆਣ ਪਈ ਸੀ। ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੋਗੇ? ਨਿੱਜੀ ਲਹਿਜੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਤਜ਼ਰਬੇ, ਯਾਨੀ ‘ਕੀ ਸਿੱਖਿਆਂ ਕੀ ਪਾਇਆ’, ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਹੀ ਸਹੀ। ਇਸ ਸਿਹਤ-ਸੰਕਟ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਨਾ ਪੜ੍ਹ, ਨਾ ਲਿਖ, ਤੇ ਨਾ ਬੋਲ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਮਾਨੋ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਅੱਖ-ਝਪਾਕੇ ਮੈਂਨੂੰ ਬੰਦ (ਸ਼ੱਟ-ਡਾਊਨ) ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਲਲਕਾਰੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ (ਰੀਬੂਟ) ਹੋਣ ਦੀ ਚੁਨੌਤੀ ਸੰਗ: “ਹੁਣ ਉਠੇਂ ਤਾਂ ਜਾਣਾਂ।” ਕੀ ਸਿੱਖਿਆਂ? ਜੇ ਕੋਈ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਲਲਕਾਰੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਅਜੇਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਕੋਈ ਡਿਗ ਪਿਆ ਹੋਵੇ ਜਿੱਥੇ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਉੱਠ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲਣ ਦੀ ਚੁਨੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਤਜਰਬੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਕਹਾਂਗਾ: ਦੂਸਰਿਆਂ ਤੋਂ ਆਸ ਮੱਤ ਰੱਖੋ ਕਿ ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਣਗੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਡਿਗੀ ਦੁਨੀਆਂ ‘ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ ਹੋ ਜਾਂ ਕਿੰਨਾਂ ਕੁ। ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਤੇ ਐਲਾਨ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਲਈ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਤੇ ਐਲਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜ਼ਿਦਗੀ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਅਮਲੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ; ਇਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਤੇ ਐਲਾਨ ‘ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਤੁਹਾਨੂੰ ਡਿਗੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਧਕੇਲਣ ਦੀਆਂ ਅਚੇਤ ਤੇ ਸੁਚੇਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ/ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਛਾੜਨਾ ਪਏਗਾ, ਆਪਣੀਆਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਮਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖ ਕੇ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿੰਦਾਬਾਦ! ? ਜਿੰਦਾਬਾਦ!! ਜਿੰਦਾਬਾਦ!!! ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਇਸ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ |
|
*’ਲਿਖਾਰੀ’ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ‘ਲਿਖਾਰੀ’ ਦਾ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ। ਹਰ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਕੇਵਲ ‘ਰਚਨਾ’ ਦਾ ਕਰਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। |
ਡਾ. ਸੁਖਪਾਲ ਸੰਘੇੜਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਸਤਾਖਰ ਹੈ। ਉਹਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹਨ। ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦੀ ਸਹਿਜਤਾ ਤੇ ਸਾਦਗੀ ਬੌਧਿਕ ਡੁੰਘਾਈਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਉਹਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਬੋਝ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਦਿੰਦੀ। ਪੰਜਾਬ ‘ਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਸਾਹਿਤਿਕ/ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਖ਼ੇਤਰ ਤੌਰ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸਰਗਰਮ ਰਿਹਾ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ, ਰੰਗ ਮੰਚੀਆਂ, ਤੇ ਹੋਰ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ‘ਪੰਜਾਬ ਲੋਕ ਸੱਭਿਆਂਚਾਰਿਕ ਮੰਚ’ ਦਾ ਬਾਨੀ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਰਹਿ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ, ਭਾਅ ਜੀ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ (ਭਾਈ ਮੰਨਾ ਸਿੰਘ) ਬਾਨੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨਾਲ; ਉੱਨੀ ਸੌ ਸੱਤਰਵਿਆਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਸਟੂਡੈਂਟ ਯੂਨੀਅਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਯੋਰਪ ਦੇ ਮਿਆਰੀ ਖੋਜ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਭੌਤਿਕੀ ਦੇ ਇਕ ਸੌ ਪੰਜਾਹ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖੋਜ ਪੱਤਰਾਂ ਦਾ ਲੇਖਕ ਤੇ ਸਹਿ ਲੇਖਕ ਹੈ। ਇੰਟਰਨੈੱਟ/ਵੈੱਬ ਉੱਪਰ ਘੁੰਮਣ ਲਈ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਬਰਾਊਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਹਿਲੇ, ਯਾਣੀ ਨੈੱਟਸਕੇਪ ਬਰਾਊਜ਼ਰ, ਦੇ ਘਾੜਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਸਦੀ ਦੇ ਮੌੜ ‘ਤੇ ਹਾਲੀਵੁੱਡ ਦੇ ਮੀਡੀਆ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਇੰਟਰਨੈੱਟ/ਵੈੱਬ ਸੰਗੀਤ ਕੰਪਨੀ, mp3.com, ਦੇ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੱਜਕੱਲ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਇਕ ਸਫ਼ਲ ਵਿਗਿਆਨੀ (ਭੌਤਿਕੀ ਤੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਾਇੰਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ) ਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਦਾ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ “ਟੱਕਰ”, “ਲੋਕ ਕਚਹਿਰੀ”, “ਗੋਦ ਲਏ ਗੀਤ”, “ਕਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਕੈਦੀ”, ਤੇ “ਭੂਤ ਨਗਰੀ”; ਨਾਵਲ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ “ਢੱਠਾ ਖੂਹ” ਤੇ “ਇੱਕ ਦਹਿਸ਼ਤ ਪਸੰਦ ਦੀ ਡਾਇਰੀ”; ਅਤੇ ਗ਼ਦ ਵਿੱਚ “ਮੱਧਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਾਗਰਤੀ ਲਹਿਰ: ਯੂਰਪੀਅਨ ਰੇਨੇਸਾਂਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ” ਦੇ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਸੰਗਾਊ ਸੁਭਾਅ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਉਹਦਾ ਚਰਚਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ/ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਜਦ ਵੀ ਗੰਭੀਰ ਚਰਚਾ ਚੱਲੇਗੀ ਉਹਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ/ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇਗਾ।
